BİTLİS TARİHÇESİ VE GENEL BAKIŞ

BİTLİS'İN TARİHİ

Tarihçiler Bitlis tarihini değişik zamanlardan başlatmaktadırlar. 5000 yıllık, 7000 yıllık tarih gibi. Gerçekte Bitlis tarihi Neolotik Çağ dediğimiz Yenitaş dönemine kadar uzanmaktadır. Neolitik Çağ, Yenitaş veya Cilalı Taş Devri denilen bu dönem, Ortataş Devri ile Tunç Devri arasındaki arkeolojik dönemdir. Bu dönem M.Ö. 3000 yıllarıyla 9000 yılları arasını kapsamaktadır. 

Bitlis ve yöresinin yazılı tarih öncesi oldukça karanlıktır. En önemli nedenleri yüzeydeki buluntuların az olması ve bugüne kadar gerçekçi bir arkeolojik çalışma yapılmamasıdır. 

Bitlis ili sınırları içerisinde bulunan Süphan ve Nemrut dağlarındaki obsidyen (doğal cam yatakları), doğrudan olmasa bile dolaylı olarak bu yöre tarihinin Neolitik dönemine kadar çıktığını göstermektedir. Obsidyen yataklarından elde edilen doğal camın yontucu, kesici, kazıyıcı olarak çevredeki yerleşim yerlerinde kullanıldığı anlaşılmaktadır. 

Yine yapılan çalışmalar sonucunda o döneme ait ticaret yolu Van Gölünün doğusundan güneye (bugün ki Van ili sınırları içerisinde bulunan Kalkolitik - Maden Dönemi - yerleşme alanı olan Tilkitepe), batıda ise Diyarbakır il sınırlarına (Ergani yakınındaki çanak-çömleksiz bir Neolitik yerleşme yeri olan Çayönü) dek uzanmaktadır.1 Bitlis ilinin Van ve Diyarbakır arasında yerleşmiş olması, Van'dan Diyarbakır'a yapılacak ticaretin o dönemlerde ancak Bitlis üzerinden yapılacağı dikkate alındığında, Bitlis'in Neolitik dönemden beri yerleşme yeri olduğu bir gerçektir. 

Neolitik Çağ, M.Ö. 3000 yıllarında sona ermiştir. Bu tarihi baz aldığımızda Bitlis'in 5000 yıllık bir tarihe ve geçmişe sahip olduğunu görmekteyiz. Büyük bir ihtimalle Bitlis'in tarihi bundan daha da eskidir. Güneybatı Asya ülkelerindeki Neolitik Çağ M.Ö. 9000-5000, Avrupa ülkelerindeki Neolitik Çağ M.Ö. 6500, Tuna kıyılarında M.Ö. 5500 olduğuna göre Bitlis'in tarihinin 5000 yıldan fazla olması, 5000 - 7000 yıllık olması çok kuvvetle muhtemeldir.

Bitlis İsminin Kaynağı 

Bitlis'in günümüzde kullanılan isminin nereden kaynaklandığı kesinlikle bilinmemektedir. Bitlis tarih boyunca değişik isimlerle anılmıştır. Asurlular Bit-Liz, Persler ve Yunanlılar Bad-Lis veya Bad-Lais, Bizanslılar Bal-Lais-on, Babaleison veya Baleş, Araplar Bad-Lis, Ermeniler Pageş veya Pagişi olarak kullanmışlardır. Asur dilinde Bit kelimesi yurt, Bet kelimesi kale manasında kullanılmış, Bit-Liz demek Liz'in Yurdu, Bet-Lis demek ise Liz'in Kalesi manasına gelmektir. 

Bitlis ismiyle ilgili olarak tarihçilerin ittifakla üzerinde durdukları olay şöyledir: 

M.Ö. 336 yılında Makedonya kralı II. Filibe ölmüş, yerine Büyük İskender kral olarak geçmiştir. (Şerefname'de Makedonyalı büyük İskender'in, peygamber olarak bilinen İskender Zülkarneyn olduğunu iddia etmektedir. Zülkarneyn 'iki boynuz' manasına geldiğinden, Zülkarneyn'in sürekli doğuya hareket ettiği ve 31 yaşında öldüğünden dolayı büyük İskender olduğunu savunmaktadır. Büyük İskender'in de anlında boynuz halinde iki et yumrusu çıktığı, doğuya seferler yaptığı ve 30 yaşlarında öldüğünden dolayı aynı kişiler olduğunu tezi ileri sürülmüştür. Ancak bu fikirler bugüne kadar ispat edilememiştir.) Babil'i işgal eden İskender, ordularıyla beraber Hindistan seferine çıkmayı kararlaştırmıştır.3 

Bu arada İskender'in anlında boynuza benzeyen iki et parçası çıkmış, maiyetinden gizlemek için sürekli boynuzlu miğfer kullanmak zorunda kalmıştır. Derdine çare için görüştüğü bütün hekimler, şifasının sularda olduğunu ve her gittiği yerdeki suları kullanmasını tavsiye etmişlerdir. Bu nedenle Büyük İskender, uğradığı her yerdeki sularda yüzünü yıkayarak derdine çare aramıştır. Şattülarap'a vardığı zaman Dicle nehrine akan bütün suların araştırılmasını istemiş, bilginleri bu işle görevlendirmiştir. Bütün suları araştıran İskender ve mahiyeti, uzun bir yürüyüşten sonra Bitlis önlerine gelmiştir. Bitlis çayının hastalığına şifa verdiğini görünce Kösür ve Rabat sularının birleştiği yerde karargahını kurmuştur.4 

Emrindeki hekimler İskender'e; suyun kaynağına gitmesini istemişlerdir. Bu tavsiye üzerine Bitlis'in doğusundan akan Rabat suyu takip edilerek suyun kaynağına gidilmiştir. Ancak günlerce bu suyu kullanmasına rağmen şifa olmadığını görmüş, bu defa şehrin batısından gelen Kösür çayına yönelmiş, sonunda bu suyun kaynağı olan pınara varılmıştır. Bu pınarın bulunduğu, suların fışkırdığı o dağlık, ağaçlık yeşil tepeler İskender'in gözüne çok güzel görünmüştür. Her taraf zümrüt yeşilliğinde, reyhan ve değişik çiçeklerle bezenmişti. Bu yerin iklimi İskender'i hayran bırakmıştır. Bu güzel tabiat parçasının havasından ve suyundan faydalanmak için birkaç gün (bir hafta) burada konaklamaya karar vermiştir. Bu suyun kenarında konakladıktan bir hafta sonra, Kösür suyunun derdine şifa olduğu ve boynuzlarının kaybolduğu görülmüştür.1 Günümüzde hala bu suya İskender Çeşmesi denilmektedir. Bu çeşme Bitlis'e 10 km. uzaklıkta, Duav yaylasındadır. Derdine şifa bulan İskender bu yerin ve suyun ebedileştirilmesi için Bedlis (Badlis) veya Leis ismindeki komutanını yanına çağırarak bu çeşmeden 4 saatlik veya 12.000 adımlık uzaklıkta, Rabat ve Kösür sularının birleştiği yerde müstahkem bir kale yapmasını istemiştir. Komutanına (Şerefname'de kölesi olarak geçmektedir) dönerek; 'Ben İran (bazı Kaynaklarda Hindistan) seferinden dönünceye kadar buraya öyle bir kale yap ki, benim gibi bir kral veya kumandan dahi onu ele geçiremesin. Böylece bu kalenin ve yerin ismi kuşaktan kuşağa, yüzyıldan yüzyıla ebedileşsin' demiştir. Bu emri alan Bedlis veya Leis ismindeki komutan hemen işe başlamış, bir yıl gibi kısa bir sürede M.Ö. 331 tarihinde bugün ki kaleyi yapmayı başarmıştır. 

Hindistan ve İran seferinden dönen İskender şehre geldiği zaman karşısında muazzam bir kale görmüştür. Bedlis'e haber göndererek kaleyi teslim etmesini istemiştir. Kaleyi teslim etmeyeceğini, savaşa hazır olduğu bildirerek İskender'in teklifini reddetmiş ve kale kapılarını kapatmıştır. Bunun üzerine İskender bütün güçleriyle kaleyi kuşatmaya başlamıştır. günlerce uğraşmış, kaleyi alamayacağını anlayınca kuşatmayı kaldırarak Rahva ovasına doğru geri çekilmiştir. İskender'in çekildiği gören Bedlis, Rahva ovasında İskender'in atının ayağına kapanıp bir zarf içinde kalenin anahtarını sunmuş, çıkışı bu yerde olan tünelden kendilerini kaleye davet etmiştir. Kalenin anahtarlarını alan Büyük İskender; 'Bre mel'un, madem ki anahtarı verecektin, niye asi olup bu kadar adamımı kırdırdın' demesi üzerine Bedlis, İskender'den Affını dileyerek; 'Ey büyük fatih! Benim sana karşı başkaldırmam ve direnmem, senin daha önce vermiş olduğun emrin gereği idi. Sen; benim gibi bir kralın alamayacağı bir kale yapmamı emretmiştin. Senin emrin üzerine yaptığım bu kalenin ne kadar sağlam, fethedilmesinin ne kadar imkansız olduğunu ispat etmek amacıyla bu cüreti gösterdim. Şimdi ben ve kuvvetlerim hareketimizden dolayı müstahak göreceğiniz cezaya razı olarak emrinizdeyiz' demiştir.1 

Komutanın bu sözlerini çok beğenen İskender, komutanını ödüllendirmek için şehrin yönetimini bu komutanına devrederek ve şehre Bedleis adını vermiştir. O günden sonra şehrin ismi Bedlis kalmıştır. Zamanla bazı harf değişikliklerine uğrayan bu isim, günümüzde BİTLİS adını almıştır. 

Bitlis'in İşgali ve Kurtuluşu 

Osmanlı Devleti 1912 yılında başlayan Balkan Harbi'nden yenik çıkmıştı. Birçok toprak kaybının yanında çok sayıda asker ve malzeme kaybına uğramıştı. Balkan Harbi'nin yaraları sarılmadan Almanların oyunuyla I. Dünya Harbi'nin içine girilmiştir. Birçok cephede birden savaşmak zorunda kalan Türk milleti, çok canlara mal olmuş, çok acılar çekmiş olduğu bir Kafkas Cephesi yaşamıştır. 

Savaşın ilânıyla beraber seferberlik emri Bitlis şehrinde halkın görebileceği yerlere sabah erkenden asılmıştır. Seferberlik yazısını okuyan halk, Bitlis askerlik şubesine giderek askere yazılmıştır. Bu kafileyi takiben Bitlis şehrinden birçok kafile Kafkas Cephesi'ne yollanıştır. 40.000 kişilik 10 uncu Kolordunun bir kısmını teşkil eden Bitlis uşaklarının ekseriyeti şehitlik mertebesine yükselmiştir. Bu şehitler, Sarıkamış Harekâtı sırasında Allah-u Ekber Dağlarında donarak, hayatlarının baharında göçmüşlerdir. 

Rus Çarı Deli Petro'nun vasiyeti gereği yıllardan beri sıcak denizlere ulaşma hayalleri içinde yaşayan Çarlık Rusya orduları harekete geçmiş, Ermeni asıllı General Yudenich'in Başkomutanlığındaki Kafkas Ordusuna Anadolu'nun doğusunun işgali emri verilmiştir. Bu emir üzerine Kafkas Ordusuna bağlı 4 üncü Kafkas Kolordusu Doğu Anadolu'ya girmiştir. Kısa bir süre içerisinde Doğu Anadolu'nun birçok şehrini işgal eden Rus birlikleriyle ona öncülük eden gözü dönmüş Ermeni çapulcuları Bitlis sınırlarına dayanmıştır.

1915 yılının Temmuz ayının bir Ramazan gecesinde, Ruslar'ın Bitlis'i işgal etmek için Başhan mevkiine geldiği haberi alınmıştır. Bu haberi alan bütün Bitlis halkı, çocuklarının ellerinden tutarak göç için yollara düşmüştür. Ancak Bitlis'teki Türk askerinin ve milis kuvvetlerin dirayetli savunması sonucunda Ruslar Bitlis'e giremeyerek geri çekilmiştir. Ancak bu sevinç fazla sürmemiş, Şubat 1916 sonlarında Rus askeri ve Ermeni İntikam Tugayları tekrar Bitlis kapılarına dayanmıştır.3 

Bitlis'i savunan kuvvetlerin toplamı 1400-2000 kişi arasındaydı. Bu birliğin 600 kişilik kısmı milis kuvvetlerden teşekkül etmişti. Piyade Yarbay Ali Çetinkaya komutasındaki Türk birliği, silah, cephane ve asker bakımından kendisinden çok fazla olan Rus ve Ermeni birlikleriyle savaşmak zorunda kalmıştır. Bütün direnmelere rağmen, 3 mart 1916 günü saat 05 de Bitlis işgal edilmiştir.4 

İşgalden sonra özellikle Rus birliklerinin içerisinde bulunan ve Ermenileri felakete sürükleyenlerden birisi olan Antranik'in kurmuş olduğu 'Ermeni İntikam Tugayları' şehir merkezine dağılarak, zamanında göç edememiş kimsesiz, yaşlı ve hastaları katletmeye başlamışlardır. Bu durumu Rus Generali Maslofski şöyle anlatmaktadır: Bitlis'in zaptından sonra 3 Mart öğle zamanı Antranik'in komutasındaki 1 inci Ermeni Taburu (İntikam Taburu) gece hücumundan evvel arkada bırakılmış olduğundan, boğaza girerken müsaade almadan şehre girmiş ve birçok Türk ailelerin toplanmış oldukları Amerikan Hastanesine koşmuşlar ve intikam kastiyle öldürmeye teşebbüs etmişlerdir.' 5 

Bu işgalle beraber Bitlis, ikinci büyük göç olayını yaşamıştır. Göç edemeyip şehirde kalanlar Ermeni kurbanı olurken, göç edenler ise çetin kış şartları altında açlık, sefalet ve çapulcuların kurbanı olmuştur. Göç eden halk, götüremediği 1000'den fazla çocuğunu köprü altlarında, kar kümelerinin yanında ölüme terk etmiştir. Bitlis Geçitleri'nin Rusların eline geçmesi Türk Genel Kurmayı'nı düşündürmeye yönelmiştir. bu geçitlerin düşman eline geçmesi; Diyarbakır, Adana, Halep, Bağdat yolunun düşmana açılması manasına geliyordu. Bitlis'in acil olarak geri alınmasına karar veren Türk Genel Kurmayı, Çanakkale savaşlarında büyük kahramanlıklar göstermiş ve o tarihlerde Edirne'de istirahattte bulunan 2 inci Ordunun, öncelikle 2 inci Orduya bağlı 16 ıncı Kolordunun acilen Bitlis cephesine gönderilmesine karar vermiştir. Bu Kolordunun komutanlığına Anafartalar kahramanı Mustafa Kemal'i atamıştır. Albaylıktan Generalliğe yükseltilen Mustafa Kemal, 27 Mart tarihinde ilimizi ziyaret etmiş, gerekli talimatları verdikten sonra karargahını kurmuş olduğu Silvan'a geri dönmüştür. Temmuz ayı sonlarında taarruz için tekrar Bitlis'e gelmiştir. 

Bitlis'te 16 ncı Kolordunun 5 inci Piyade Tümeni bulunuyordu. Bu Tümen 13, 14 ve 15 inci Piyade Alaylarından oluşmaktaydı. Yine bu Tümenin yanında sayılarının 2000 - 3000 arasında olduğu tahmin edilen Şeyh Muhammed Diyauddin (Hazret), Mutki Aşiret Reisi Hacı Musa Bey ve diğer milis birlikler bulunmaktaydı. 1 Ağustos 1916 tarihinde Mustafa Kemal tarafından taarruz emri verilmiş, 8 Ağustos 1916 tarihinde Bitlis sabah 05'de istiklaline kavuşmuştur.1 

5 ay 5 dün düşman işgalinde kalan Bitlis, savaş sonrası harabeye dönmüştür. Savaşın ağır faturası halen günümüzde çekilmektedir. Savaşla beraber başlayan göç hareketleri, bütün hızıyla günümüzde de sürmektedir. Bitlis'in kurtuluşu, Türk'ün makus talihinin yenildiği gündür. Bitlis, birinci dünya savaşıyla beraber Anadolu'da işgal edilen vilayetler içinde istiklaline kavuşan ilk şehirdir. Bu kurtuluş, milli mücadelenin ilk kıvılcımıdır. 

ATATÜRK'ÜN ZİYARETİ 

Gazi Mustafa Kemal, 7 Kasım 1916 tarihinde İlimizi üçüncü defa ziyaret etmiştir. Bu son gelişlerindeki gaye, 5 inci Tümen komutanlığındaki görev değişikliğinde bulunmak, 5 inci Tümenin arazi üzerindeki tertibatını, ihtiyaçlarını ve genel durumunu görmek, Van Harekat Müfrezesinin hareketini temin etmekti. 10 Kasım 1916 tarihinde Bitlis'e gelen Mustafa Kemal, 21 Kasım 1916 tarihinde Bitlis'ten ayrılmıştır. Bu süre içerisinde Milis Komutanlarla görüşmüş, Hastane, Askeri Birlikler, bazı türbe ve camileri gezmiştir. 

15 Kasım 1916 tarihinde Rahva Ovasında bulunan Yarbay Ali Çetinkaya komutasındaki Türk Birliğine bir tatbikat yaptırtmıştır. Bu tatbikatı izlemek için Başhan sırtlarına çıkmıştır. Bu sırtlardan Van Gölü'nü gördüğü vakit; 'Burası çok güzel yerler. Burada bir Şark Üniversitesinin kurulması gereklidir' ifadesinde bulunmuştur. 

Mustafa Kemal bu vasiyetini 1 Kasım 1936 ve 1 Kasım 1937 yılında TBMM'nin açılış konuşmasında da dile getirmiştir. Bu konuşmalarında: 

'.... Bunun için memleketi şimdilik üç büyük kültür bölgesi halinde mütalaa ederek Garp bölgesi için İstanbul Üniversitesinde başlanmış olan ıslahat programını daha radikal bir tarzda tatbik ederek Cumhuriyete cidden modern bir üniversite kazandırmak; merkez bölgesi için Ankara Üniversitesini az zamanda kurmak lazımdır. Ve doğu bölgesi için Van Gölü sahillerinin en güzel bir yerinde her şubeden ilk okulları ile ve nihayet üniversitesiyle modern kültür şehri yaratmak yolunda şimdiden faaliyete geçilmelidir. 

Bu hayırlı teşebbüsün doğu vilayetlerimizin gençlerine bahşedeceği feyiz, Cumhuriyet hükümeti için ne mutlu eser olacaktır.' 

1 Kasım 1937 tarihindeki Meclis açılış konuşmasında da; 

'Sevgili Arkadaşlarım; 

Yüksel tahsil gençlerini istediğimiz ve muhtaç olduğumuz gibi şuurlu ve modern kültürlü olarak yetiştirmek için İstanbul Üniversitesinin tekamülü, Ankara Üniversitesinin tamamlanması ve Şark Üniversitesinin yapılan etütlerle tespit edilmiş olan esaslar dairesinde, Van Gölü civarında kurulması mesaisine hızla ve önemle devam edilmektedir.'1 

Gazimizin bu vasiyeti gereği 1924 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bir heyet Bitlis'e gelerek Rahva Ovasının Göle yakın kısmında arazi tetkikinde bulunmuştur. 

1953 yılında o zamanki Cumhuriyet hükümeti Gazi'mizin bu vasiyetini yerine getirmek için daha önceden tetkik edilen Rahva Ovasının göle yakın kısmına temel atma girişiminde bulunmuştur. İnşaat malzemeleri stoku yapılmış, temel atma sırasında Bitlis ve Van vilayetleri arasında çıkan kavga nedeniyle (Mustafa Kemal hayatı boyunca Van'a gitmemiş ve Van'ı görmemiştir) temel atılması geçici bir süre için durdurulmuştur. 

Mustafa Kemal'in bu vasiyetinin yerine getirilmesi hem Gazi'mizi ve hem de Bitlis halkını mutlu kılacaktır. 

Mondros Ateşkes Antlaşmasından sonra Anadolu'nun her köşesinde düşmana karşı ayaklanmalar ve örgütlenmeler başlamıştı. İçinde Bitlis'in de bulunduğu Doğu Anadolu toprakları üzerinde 'bağımsız bir Ermeni devletinin kurulması' fikrinin ortaya atılmasıyla bu örgütlenmeler ilçelere varıncaya kadar devam etmiştir. Bitlis bölgesinde kadınlar ve erkekler arasında Müdafaa-i Vatan Cemiyeti'nin kurulması sağlanmıştır. 20 Şubat 1920 tarihli yazı bu konuyla ilgilidir. 

Sivas'ta: Bitlis Vali-i Alisi Paşa Hazretlerine 

Sivas'ta: Diyarı Bekir Vali-i Alisi Beyefendi Hazretlerine 

Muhterem Paşa Hazretleri, Muhterem Beyefendi Hazretleri 

Merkezi Sivas'ta olmak üzere kurduğumuz Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyetinin nizamnamesinden bir nüshasını zatınıza ve vilayetinize takdim ediyorum. Cemiyetimizin maksadı, zavallı memleketimizin haksız işgallerden, bazı yörelerde yapılan mezalim ve faciadan kurtulması için çalışmaktan ibaret olduğuna bakılarak vilayetiniz dahilinde de bir nizamname yazılarak müstakil şubelerin kurulmasına emir buyrulmasını istirham ile takdim ederim.

COĞRAFİ YAPI VE İKLİM

Bitlis İlinin genel olarak yüzölçümü 6.706 km2 dir. Bu rakama Bitili İli sınırları içerisinde kalan Van Gölünün 1.876 km2 lik kısmıda dahil edildiği takdirde toplam olarak İlin yüzölçümü 8.582 km2 olmaktadır. 

Bu duruma göre Bitlis İli 410 33' - 430 11' Doğu Boylamları 370 54'- 380 58' Kuzey Enlemleri arasında yer almaktadır. İlin en doğu hudut noktasından en batı hudut noktasına kadar 144, en kuzey noktasından en güney noktasına 120 km'dir. 

Bitlis,Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Fırat ve Yukarı Murat bölümlerinin sınırı üzerinde bulunan bir ilimizdir.

Bitki Örtüsü 

Karasal iklimin sürdüğü ilde hakim bitki örtüsü step ve bozkırdır.Bunlar yağışların bol olduğu dönemde yeşeren yazın kuraklık ve sıcaklıkla birlikte kuruyan otlardan oluşur.Bitki örtüsü bakımından çayır otlak ve meraların geniş yer tuttuğu yayla görünümündedir.Yüksek kesimlerde yağışların artması ile genellikle meşe ağaçlarından oluşan orman koruluklarına rastlanır.Bu ormanların yörenin insanları tarafından bilinçsizce tahrip edilmesi ve yakacak odun olarak kullanılması nedeniyle gün geçtikçe azalmaktadır.Sulak yerlerde kavak söğüt ağaçlarıyla,elma,armut,ceviz,dut ağaçları çok sayıda vardır.İlimizde son yıllarda yapılan ağaçlandırma çalışmalarında önemli mesafeler alınmıştır. 

Bitlis İlinin İklimi

Deniz seviyesinden 1545 metre yükseklikte bulunan İlimize kış erken gelir, geç gider.Kışın çok kar yağar kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları ise kısa sürer sıcak ve kurak geçer.Karasal iklim özelliğini gösterir.Yıllık sıcaklık ortalaması 9.7 C dir.En sıcak ay Temmuz en soğuk ay ise Ocak'tır. Meterolojik verilere göre İldeki yıllık sıcaklık farkı 15.5 C0 civarındadır.Van Gölü çevresinde bulunan Adilcevaz,Ahlat,veTatvan ilçelerinde kış daha yumuşak geçer.Bitlis ili yurdumuzun en çok kar yağışı alan bölgesidir.

Bitlis İli deniz seviyesinden 1545 metre yüksekliktedir. Arazi,Anadolu yaylasına nazaran daha yüksek ve daha girintili çıkıntılıdır, arazisinin % 71'i dağlık % 3'ü yayla , %10,4'ü ova , %15,6'sı dalgalı olup, değişik bir topografisi vardır. Bundan da anlaşılacağı üzere Bitlis İli Doğu Anadolu Bölgesinin en dağlık bir yerini teşkil etmektedir. Hatta Hizan ve Mutki İlçelerinde hiç ova bulunmamakta ve dağlık arazinin oranı % 90'ı geçmektedir. Ancak Adilcevaz ve Ahlat İlçeleri nispeten az dağlıktır. Buna mukabil ova olan sahalar bilhassa Adilcevaz'da daha fazladır. 

Bitlis'te arazide üçüncü zaman MİOSEN devrine kadar orojenik hareketler vuku bulmuştur. Bu devirdoe başlayan volkanik hadiseler,birçok fay ve çöküntülerin,büyük göllerin teşekkülüne sebep olmuştur. 3050 metre yüksekliğindeki Nemrut Dağı 4434 metre yüksekliğindeki Süphan Dağı, üçüncü zaman indifai olaylarının tabi abideleridir. Süphan ve Nemrut Dağlarının çevrelediği kısımlarda Fomeroller ve sıcak su kaynakları mevcuttur. 

Bu toprakların,son orojenik ve volkanik olaylarla sarsılmış olması,arazinin parçalanmasını sağlamıştır. Bu durumda depremlerin varlık şartlarını hazırlamış olduğundan, Bitlis'te deprem oldukça fazladır. Çöküntü sahalarında sular birikerek geniş göller meydana getirmiştir. Arin Gölü ve Türkiye'nin en büyük krater gölü olan Nemrut Gölü bu tarz göllerdir. Gerek göllerin gerek ovaların yüzeyi deniz suyu seviyesinden çok yüksektir. İlin bazı önemli dağları Van Gölünü Güneyden çevirir. 

Bitlis İli dağlık bir sahayı kapladığı için ova yok denecek kadar azdır. Ahlat Ovasıyla, bir düzlük gibi Bitlis'in Kuzeydoğusundan Van Gölüne doğru uzayan, Rahva Ovasından başka büyük düzlüklere rastlanmaz. 

Adilcevaz ve Ahlat Ovası, bölgenin en bereketli ovasıdır. Van Gölü sahili boyunca uzanmıştır. Ova meyveliktir ve suları boldur.

NÜFUS

Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TUİK) verilerine göre, 31 Aralık 2011 tarihi itibariyle Bitlis'in nüfusu 336 bin 624 olarak belirlendi.

Toplam nüfusun 175 bin 257'si erkekler, 161 bin 367'si kadınlardan oluşuyor.

Belirtilen toplam nüfusun 178 bin 788'i il ve ilçede, kalan 157 bin 836 kişi ise belde ve köylerde ikamet ediyor.

Bitlis nüfusunun il ve ilçelere dağılımıysa şöyle:

"Bitlis Merkez 65 bin 670, Adilcevaz 31 bin 746, Ahlat 36 bin 577, Güroymak 45 bin 38, Hizan 39 bin 563, Mutki 34 bin 240,Tatvan 83 bin 790."

Ulaşım

Bitlis İlinin Diğer İllere Olan Uzaklığı

Van: 168 km. Antalya: 1292 km.
Muş: 83 km. İzmir: 1632 km.
Sürt: 97 km. Mersin: 1356 km.
Batman: 138 km. Bursa: 1740 km.
Erzurum : 329 km. İstanbul: 1505 km.
Bingöl: 197 km. Ankara: 1097 km.
Elazığ: 337 km. Konya: 1092 km.
Diyarbakır: 210 km. Kayseri: 778 km.
Gaziantep: 527 km. Adana : 637 km.

OTOBÜS İŞLETME TELEFON VE ADRESLERİ:
Vangölü Seyahat Otobüs İşletme 0434-226 26 26 
Nur Caddesi BİTLİS
Best Van Tur Otobüs İşletme 0434-226 34 34 
Nur Caddesi BİTLİS
Erciş Otobüs İşletmesi 0434-226 95 00 
Nur Caddesi BİTLİS
Taç Turizm Otobüs İşletmesi 0434 226 36 36 
Nur Caddesi BİTLİS

HAVAYOLU ULAŞIMI

Bitlis ilinde Havaalanı olmayıp, yakın iller ;Van, Muş ve batman'a Türk Hava Yollarının tarifeli uçak seferleri yapılmaktadır.

 

GELENEK ve İNANIŞLAR

I. Doğum Gelenekleri 

Bitlis'te hamile kadına "aylı kadın" denilir. Hamileliğin ilk dönemleri aile: fertlerinden gizlenir. Ancak fiziki değişiklikle hamilelikten hane halkının haberinin 1 olmasından sonra gelin annesine, oğlan anne: ve babasına ilk müjdeyi verenler para ve hediyelerle ödüllendirilirler. . 

Hamilelik döneminde iki canlı diyerek, hamile kadın ağır işlerden uzak tutularak korunur. Doğacak çocuğun cinsiyeti hakkında ise hamile kadının fiziki değişikliklerine bakılarak fikir yürütülür. Yürüme, oturma ve kalkmada zorlanan, hareketleri ağırlaşan anne adayının karnı dik ve sivri olursa erkek, aşağı sarkık olursa kız çocuğu olacağı yorumu yapılır. 

Hamilelikte aşermeye Bitlis'te "yiriklemek" adı verilir. Bu dönemde gönlün çektiğinin yenilmemesi durumunda çocuğun sakat kalacağı veya düşük olacağı inancı yaygındır. Doğum kırsal kesimde yerli ebelerin yardımı 1ile yapılırken şehir merkezinde sağlık ocakları ve hastanede doktor kontrolünde yapılmaktadır. 

Doğum esnasında kız annesi orada bulunmaz. Doğumdan sonra kız annesine haber(müjde) verilir. Ve kızını görmeye gelir. Doğumun ikinci günü kız annesi tatlı gönderir. Çocuk: kız ise "murtoğe" erkek ise "şirin keynanah" yapılarak dağıtılır gelenler yer. Murtoğe unun yağda kavrulması ile hazırlanır. Şirin keynenah ise yağda pişirilmiş yumurta ve bal karışımı ile yapılır. Yeni anneyi ve bebeği görmeye gelenler: (hastaya başvurma) süt parası adı altında parayı yastığın altına korlar. Yeni doğum yapmış lohusa kadına "zestan" denilir. . Ve bir hafta yatakta dinlenir. Zestanlık süresi kırk gün olarak ~ bilinir ve bu dönemde yeni annenin Yemeklerine dikkat edilir. Doğumdan sonra çocuk yıkanır ve tuzlanır, ilk ezan vaktine kadar emzirilmez. Kulağına bir erkek tarafından dinine bağlı olsun, ilk duyduğu Allah kelamı olsun diye ezan okunur selavat getirilir ve bir göbek adı söylenir.Bu isim genelde dini şahsiyetlerin adları olur. Çocuğu yıkama 40 gün süresince çarşamba günleri dışında her gün yapılır. Yıkamanın çocuğun gelişimine ve sağlıklı olmasına yarayacağı inancı vardır. Çocuk ve lohusa (zestan) anne 40 gün kırk bas masından korunulur. Bu koruma usulleri saymakla bitmez. Kırktan anne kırk suyu dökerek (kırkıncı gün yıkanma) çıkar. Kırk Süresi içinde çocuk evden dışarı çıkarılmaz, çıkarılması gerekiyorsa kundağına ekmek bırakılır. Çocuk oda içerisinde yalnız bırakılmaz kırk basacağına cin çarpacağına inanılır. Aynı günlerde oğlan çocukların anne babaları 40 gün süresince birbirlerine gidemez ve konuşamazlar. Aksi ha linde 40 basacağına inanılır. Gece dünyaya gelen çocuğun ayağı ağır, gündüz dünyaya gelen çocuğun ayağı hafif sayılır. Bu sebeple bir işe başlarken işin çabuk bitmesi için o işin üzerine ayağı hafif çocuğun gelmesi istenir.. Çocuğun kundağı veya yastığına nazar değmemesi için mavi boncuk, nazarlık, çörek otu ve tuz konulan bez ve maşallah dikilir. 

II. Sünnet Gelenekleri 

Hayatın dönüm noktalarından biri de sünnet olayıdır. Sünnetin genelde yürümeye başladıktan sonra yapılması uygun görülür. Sünnet önceleri yaz aylarında Siirt ilinden Bitlis'e gelen gezgin sünnetçiler tarafından yapılırken günümüzde hastanelerde doktorlarca yapılan sünnetler artmıştır. 

Sünnet günü belirlenince çocuklar için fistan dikilir, lokum alınır ve kitve belirlenir. Komşu ve akrabalara haber verilir. Sünnet günü yere bir yastık atılır. Kirve çocuğun bacak altlarından kollarını geçirmek süreti ile çocuğun bileklerinden tutar ve yanlara doğru açar. Salavat getirilerek sünnet yapılır. Sünnet esnasında çocuğun ağlamaması için ağzına lokum konularak ağzı tatlandırılmaya çalışılır ki bu usulde çocuk boğulma tehlikesi geçirir. Bu nedenle sünnet anında lokum yedirme kısmen kalkmıştır. 

Sünnet bittikten sonra çocuk yatağına alınır, yere serilen sünnetçinin mendili üzerine hane halkı ve misafirler bahşiş atarlar. Daha sonra yemekler yenilir. Çalgı, (davul, zurna, def veya saz) eşliğinde türküler söylenip oyunlar oynanır. Sünnet düğününe katılanlar hediyelerle gelirler. Sünnetçi sünnetten sonra iki üç kez pansuman amacı ile eve gelerek pansuman yapar. Sünnette kirvelik önemli bir konu olup kirve olan kişi çocuğun masraflarını karşılar. Aile ile kirve arasında sıkı dostluk bağları kurulur. 

III. Evlenme Gelenekleri 

Evlenme olayı şehirde ayrı, köylerde ayrı şekilde yapılmaktadır. Köylerde çocuk denilecek yaşta evlenme olayı olur. Fakat şehir hayatında ise genellikle askerlikten sonra yapılır. Kız isteme, son zamanlara kadar görücü usuldeydi. Bu halen köylerde devam etmektedir. Görücü usulde evlenmede, kız genellikle hamamda beğenilir. Erkeğin annesi ve kız kardeşi tarafından beğenilen kız, erkeğin babasına ve evlenecek kişiye bildirilir. 

Kız istenmeye gitmeden evvel kız tarafına; 'hayırlı bir iş için gelinmek istenildiğini, müsaade edilip edilmeyeceği' sorulur. Kız tarafı müsaade ettikten sonra oğlanın babası, akrabaları ve komşulardan sözü dinlenir, sayılır kişiler götürülür. 'Allah'ın emri, Peygamberin kavliyle' diyerek kız istenir. Kız tarafı genellikle cevap vermek için birkaç gün süre ister. 

Kız tarafı müsaade ettikten sonra el öpmeye gidilir. Genellikle kız istemeye giden aynı kişiler tekrar giderler. Bu defa kız isteme tamamlanmış olur. Damat adayının genç kardeşi, o yoksa en yakını bir genç tarafından başta kızın babası olmak üzere orada bulunulan kişilerin elleri öpülür. Buna el öpme adeti denir. Hemen arkasından dini törene geçilir. Zaten kız evine gelinirken, erkek tarafı yanlarında bir imam getirir. Dini törenden sonra kız evine getirilen ziynet eşyası, bir torba şeker (tatlıya bağlandığı için tatlı hediyedir) ve daha önce belirlenmiş olan başlık parası verilir. (Başlık parası köylerde ticari bir olay, şehirde ise bir adet olarak yapılır. Şehirdeki başlık parası cüzi bir miktar olup, süt parası veya İslamiyet'te belirtilen Nehr parası olarak alınır. Kız tarafı aldığı bu başlık parasının çok üstünde masraflar yapar.) Getirilen şekerden şerbet yapılıp içilir. Kadınlar arasında şeker kırma merasimi yapılır. 

El öpme ve şerbetten sonra her iki tarafın ortak olarak belirlediği zamanda düğün yapılır. Düğünler genellikle Pazar ve kısmen de Perşembe günleri yapılır. Düğünden üç gün evvel erkek tarafından kız evine 'toyluk' adı verilen düğün eşyaları ve hediyeler gönderilir. Kız evinde, hazır bulunanlar önünde bu eşyalar açılır, sayım ve dökümü yapılır. Gelin adayına düğünden bir gün önce damat evinden elbise ve ayakkabılar gönderilir. Gönderilen bu elbise ve ayakkabılar geline giydirilerek, kız evinin davetlileri tarafından gelin hamama götürülür. 

Düğünden bir gün önce (düğün gecesi), kına gecesi düzenlenir. Erkek tarafı hediyeli olarak davetlilerle beraber kız evine giderler. Kına gecesi genellikle kadınlar arasında yapılır. Gecenin geç saatlerine kadar devam eden oyun ve eğlencelerden sonra, etrafına yanan mumlar (bu mumlar ince, helezonlu ve renkli olup 'fint' olarak isimlendirilir) dikili bir tas içinde hazırlanmış kına getirilir. Erkek evinde damadın serçe parmağına, kız evinde ise gelin adayının ellerine yakılır. Gelinin eline, damadın serçe parmağına kınayı, gelin ve damadın yakın kız akrabası (kız kardeşi veya yeğeni) yakar. Kınayı yakanlara, damadın sağdıçları tarafından para verilir. Damadın sağdıçlar iki kişi olup birisi bekar, diğeri ise evli erkeklerdir. 

Gelinin ellerine; 

Kınayı getir ane, 

Parmağın batır ane, 

Bu gece misafirem, 

Koynumda yatır ane. 

Türküsü eşliğinde kına yakılır. 

Düğün günü öğlene doğru erkek evinden kadın ve erkekli olarak büyük bir gurup halinde kız evine gidilir. Burada tekrar şerbet içilir. Şerbet içenler, tepsiye para atarlar. Kız evinde bir müddet kalındıktan sonra çalgılar eşliğinde gelin alınarak erkek evine getirilir. Gelin evinden çıkarılacağı zaman, gelinin erkek kardeşleri tarafından bir yastık üzerine Salavat-ı Şerife getirilerek üç defa oturtulup kaldırılır. Allah'a emanet edilerek evden çıkarılır. Gelin eve yaklaşınca damat, sağdıçları tarafından dama çıkarılır. Bir mendilin içine üzüm, leblebi, para bırakılarak damat, gelinin başına döker. Gelin eve gireceği zaman kapının eşiğine fincan bırakılır, gelinin ayağıyla bunu kırması istenir. Bundan gaye; eve birlik ve dirliğin girmesidir. Yine gelin içeriye gireceği zaman, gelinin kaynanası tarafından avucuna veya parmaklarına bal sürülerek, bu balı kapının üstüne sürmesi istenilir. Bundan da gaye; hayatın tatlı bir şekilde geçmesidir. 

Yüzü duvaklı olarak içeriye girdikten sonra gelin kendi odasına götürülür. Bu sırada gelin eve geldikten sonra hiç kimse ile konuşmaz. Gelinin odasına önce damat girer. Damat, gelinin duvağını açarak altın hediye eder ve dışarı çıkar. Daha sonra kadınlar içeriye girer, gelinle konuşmaya başlarlar. 

Düğün eğlencesi, gece geç saatlere kadar devam eder. Misafirler çekildikten sonra damat; damadın evli olan sağdıcı tarafından, damadın beline bir yumruk vurarak gelinin odasına gönderir. Gerdek odasına giren damadın iki rekat namaz kılması İslâm'ı emir, gelininde; namaz kılarken kocasının başına bir bozuk para atması adettendir. 

Gerdekten bir gün sonra sabahın erken saatlerinde damadın evli sağdıcı eve gelerek damadı hamama götürür. Üç gün boyunca geline evde iş yaptırılmaz. Üçüncü günü sonunda gelin, bir ziyaretgâha götürülür, dönüşte eline süpürge verilerek evi süpürmesi istenir. 

Evliliğin üçüncü günü akşamı, damat evli sağdıcıyla beraber kayınpederlerini ziyarete gider. Damada ve sağdıca kayınpederi veya kaynanası tarafından giyecek hediye edilir. 

Evliliğin üçüncü gününden sonra gelin, kaynanası ve baldızları tarafından hamama götürülür. Buna gelin hamamı denir. Gelin hamamında mumlar yakılır, yemekler yenilir, eğlenceler yapılır. 

DÜĞÜNLER : 

Evlenme çağına gelmiş olan erkek gencin babası durumuna uygun gördüğü kızı hanımı vasıtasıyla oğluna bildirir. Oğlan bu vesileyle kızı görmeye gider,kendisine eş olacak kızı beğenirse annesine söyler. 

Oğlan babası da babasına durumu ileterek,kızı için misafir kabul edip etmeyeceğini sorar. Kız babası kabul ettiğinde aracı olan kişi,oğlanın babası,annesi ve birkaç tanıdıkları ile kız evine gelirler. Oğlanın babası Allah'ın izniyle Peygamberin kavliyle kızınızı oğluma istiyorum der,kız babası da Allah kader etmişse olur der. Yalnız kendisinin de danışmak için birkaç gün müsaade ister,olumlu yada olumsuz bir cevap vereceğini söyler. Kız tarafından olumlu cevap gelince oğlan tarafı bu kez kızı resmen istemek için oğlanın ailesi tarafından kararlaştırılan günde kız evine giderler,kızı babasından isterler ve söz kesilir. Oğlan tarafı kız için bir takım elbise,eşarp ve bir çift terlik götürür. Kız tarafı ile oğlan tarafı karşılıklı olarak şartlarını konuşurlar ve nişan gününü kararlaştırırlar. Kararlaştırılan günde oğlan tarafı yakın akrabalarını nişana çağırır. Kız tarafı da akrabalarını ve bir imam çağırır,akşam kız evine gidilir. İmamı çağırmaktaki amaç hem hakemlik yapmak hem de yarı nikah sayılan duanın okunması içindir. 

Oğlan tarafı ekonomik gücüne göre kararlaştırılan ziynet eşyaları,üç takım elbise,üç takım iç çamaşırı,alır. Bu üç bağ şu anlamdadır; 

1- Gençlikte beraber olmak, 

2- Yaşlılıkta beraber olmak, 

3- Öldükten sonra tekrar beraber olmak. 

Ayrıca bir çift ayakkabı, bir çift terlik,kolonya,sabun,tarak ve ayna, bohça içine konularak kıza verilir. Şerbet için bir torba şeker götürülür. Nişan takıldıktan sonra davetlilerin ağız tatlılığı olarak da yeterince kuruyemiş getirilir. 

Kız evinde erkekler ayrı yerde kadınlar ayrı yerde toplanırlar,sohbet başlar daha sonra imam kız ve oğlanın babasını odanın ortasında buluşturur. Şartlar da anlaşıldığında imam duayı eder. Duadan sonra oğlanın abisi,kardeşleri büyüklerin ellerinden yaşıtlarının ise gözlerinden öper sonrada şerbet dağıtımı başlar. Şerbeti oğlan tarafı dağıtır,şerbet bardakları kız tarafına ait olduğundan oğlan tarafı bu bardakları saklayıp evlerine götürmeleri bir gelenektir. Nişan töreninde kız evine gelen davetliler kendi imkanları dahilinde yardım amacıyla kız evine para,altın ve giyim eşyası yardımında bulunurlar. Şerbet dağıtımı bittiğinde yemişler yenilir. Böylelikle nişan töreni son bulmuş olur. 

Oğlan babası masraf yapmak üzere bir miktar parayı kız babasına vermek için imama verir. İmamda parayı kız babasına teslim eder, düğün günü kararlaştırılır. Gelin bir köyden diğer köye götürülecekse düğüne bir gün kala oğlanın akrabalarından birisi kızın bulunduğu köye elçi olarak gider. Ertesi gün düğüncüler gelir kız evinin önünde durur,burada köylüler gelen düğüncüleri karşılar, her köylü düğüne gelenleri birer ikişer kişiyi misafir etmek için evlerine götürürler. Akşam yemeğinden sonra herkes kız evine gelir. Erkek tarafından gelen kadınlar gelini ararlar çünkü daha önceden gelen komşulardan birisinin evine götürüldüğünden gelinin nerede olduğunu sorarlar beş on kadın ve genç kızlar gelinin bulunduğu eve varırlar ev sahibine bir miktar bahşiş vererek gelinlerini alıp kız evine götürürler. Kadınlar ve kızlar türkü söyleyerek gelini getirirler. Burada gelinin yakınlarından bir kız gelinin saçını tarayıp örer, oğlan tarafından saçı tarayan kişiye bahşiş verilir saç yapılırken türküler söylenir bu arada mumlar yakarlar. Mumun yakılmasındaki amaç her günün aydınlık olması içindir. Kına hazırlanır gelinin saçı örüldükten sonra avuç içleriyle parmaklarının dış tarafına kına yakarlar. Geç vakte kadar eğlence devam eder sağdıçlar damadı ortaya getirerek tıraş için oturturlar. Berber saçına ilk makası attığı zaman bahşiş almak amacıyla makasım kesmiyor der. Sağdıçlar berbere bir miktar para verir. Damadın sağında evli bir sağdıcı solunda ise bekar sağdıç bulunur. Bu ise damat,bekar ile evli arasında olduğunu göstermektedir. Tıraştan sonra düğüne gelenlere hoş geldiniz demek için sağdıçlar damadı dolaştırırlar. Damat büyüklerin elini öper,yaşıtlarıyla kucaklaşır bu sırada kına hazırlanır. Kına geniş bir tepsi içine konur,etrafına mumlar dizilerek yakılır,kınayı damadın akrabalarından bir erkek çocuğu elinden tutarak erkeklerin bulunduğu yere getirir. Kınayı getiren kişi sağdıçlardan bahşişini aldıktan sonra kınayı verir. Kına sağdıcın serçe parmağına sürülür. Daha sonra düğüne gelenlerin ellerine yakmaları için dolaştırılır ve düğün yavaş -yavaş dağılır. 

Yöremizde kına üç amaçla yakılır; 

a)Kurban bayramında koyunların alnına yakılır ki bu koyun bayramda kurban olsun diye, 

b)Gelinin alnına yakılır;biz gelinden kan bağımızı kestik bu gelin bundan böyle damada kurban olarak adadık diye, 

c)Askere gidecek olan gencin eline yakılır. Bu gençten bizler kan bağını kestik bundan böyle vatana adadık. Bu genç vatana kurban olsun diye. 

Ertesi günü erkenden gelinin evinde gelini hazırlamaya giydirmeye başlarlar ve çeyizleri arabaya yüklerler. Bu arada gelinin dini nikahının kıyılması için imam da gelir imam şahitler huzurunda nikahı kıyar. Oğlan tarafı kızın baba ve akrabalarından ve oradaki şahıslarla vedalaşarak damadın evine doğru hareket eder. Gelin alayı yola çıkarken yolda önleri kesilir. Kesenlere toy boyu tarafından bahşiş verilir. 

Damadın evinde ise sabahleyin yemek hazırlığı başlar. Sağdıçlar damadı giydirirler,bu arada gençler damadın eşyalarını kaçırmaya çalışırlar. Kaçırılan her bir eşya için sağdıçlardan para alırlar. Düğün kafilesi geldiğinde damadı dama çıkarırlar gelini arabadan damadın yakın iki akrabası evin kapısına getirir. Damda bulunan damat gelinin başına üç elma atar. Daha sonra tepsi içinde bulunan yemiş ve parayı bekleyenlerin üstüne doğru serper,sağdıçlar damadı damdan indirerek sağdıçların birinin evine götürürler. Kapıda gelinin sağ eline yağ ile bal verilir. Bu yağ ve bal kapının üst eşiğine sürer eline su dolu testi verilir. Gelin su dolu testiyi yere vurarak kırar. Daha sonra yanan bir lamba gelinin eline verilerek gelin içeriye alınır. Bu arada damadın bazı akrabaları geline para veya ziynet eşyaları takarlar. 

Gelinin çeyizleri indirilir akrabalarından bazı kadınların yardımıyla odası düzeltilir,daha sonra düğüne gelenler yemeklerini yerler. Herkes damadın evinden ayrılır akşam damadın kadın akrabalarından bir kadın geline sağdıç olur bu sağdıç gelinin nasıl hareket edeceğini söyler ve nasihat verir. Gelin kapısında gençler dizilirler,damat dizilmiş olan gençlerin arasından büyün gücüyle kaçarak içeriye girmeye çalışır. Damat geçerken de gençler damadı şakadan döverler damat içeriye girdikten sonra gençler dağılır. Ertesi gün sağdıçlar sabah erkenden damadı alır hamama götürürler,hamam dönüşü damat tekrar eve gelerek babasının,annesinin ve evdeki büyüklerin ellerinden öper. Böylece sağdıçların işi bitmiş olur, ayrıca gelinin çeyizi sağdıçlar için bulunan hediyeler mintan,kravat vs. billahare damat tarafından sağdıçlara verilir. 

IV. Ölümle İlgili Adet ve İnanışlar 

İnsanlar doğar ve ölür. Bu tabiatın insan hayatının kaçınılmaz bir gerçeğidir. Ancak hayat bundan ibaret değildir. İnsanı insan yapan hayat boyunca toplumsal bir takım olayları acısıyla, tatlısıyla, heyecanıyla, telaşıyla paylaşmayı gerektirir. Elbette belli kurallar çerçevesinde gerçekleşen ve herkesin yerine getirmek zorunda olduğu görevleri vardır. Yüzyıllar boyunca şekillenerek atalarımızdan günümüze gelen töre, ört, adet, gelenek ve göreneklerimiz yöreden yöreye farklılık göstermektedir. Bitlis'te bu acılı günler de komşu ve akrabalar arasında birlik beraberlik ve paylaşma duygusu içinde yardımlaşmanın en güzel örnekleriyle yaşanır. 

Ölüm Öncesi 

Ölüm döşeğindeki hastanın ağırlaşmasıyla bir telaş ve sessizlik yaşanır. Evvela imam çağrılır. Hastanın başında sürekli Kur'an-ı Kerim okutulur. Bir taraftan Kelime-i Şahadet getirilerek kişinin tekrarlaması için telkinde bulunulur. Bu iş hiç bırakılmaz. Bir taraftan da ağza su veya zemzem ile ıslatılmış pamukla dudakları ıslatılır. Kişi ruhunu teslim 

ettikten sonra sessizlik içinde ağlama olur feryat halindeki ağlamanın günah olduğuna inanılır. Daha sonra imam tarafından cenaze yakın bir camiye aldırılır. Ölen kişi için camide sala okunur. Bunun amacı, halkı cenaze namazına çağırmak ve bilgilendirmektir. 

Yıkama 

Cenaze, önce yıkama yerine götürülür. Cenaze, imam ve kişinin aile efradından olmayanlar tarafından yıkanır. Önce yardımlaşarak cenaze teneşir (cenaze yıkama tahtası) üzerine yatırılır. imam yıkarken diğer birkaç kişi su dökme, su ısıtma ve diğer görevleri yerine getirir. Cenaze yıkamaya yardım etmenin çok sevap olduğuna inanılır. Yıkamanın en önemli amacı kişinin öbür dünyaya hakkın huzuruna temiz çıkmasıdır. Bunun için İslami kurallar dahilinde abdesti verilir. Temiz cenazenin geç çürüyeceği de söz konusudur. Yıkama işi devam ederken kefen hazırlanır. Yıkama ve diğer işler devam ederken biryandan da cenazeye gelen gençler tarafından mezar kazılır. Mezar bir boy takriben 150 cm kadar derin kazılır. Kadın mezarı erkek mezarından biraz daha derin olur. Orada çalışanlara ve bulunanlara cenazenin aile efradı tarafından helva ekmek dağıtılır. 

Gömme 

Mezar kazma işi tamamlanınca mezarın içinin iki uzun tarafı takriben göbek hizasında 30 luk briket veya yontma taş dizilerek mezar hazırlanır. Yıkama işlemi ardından cenaze musalla taşına getirilir. Namazı kılınır. Namaz bitiminde orada bulunan cemaatin katılımı ile tabut taşınır. Cenazeyi taşımanın sevap olduğuna inanıldığından tabutun arka sağ ve sol taraflarından tutanlar yavaş yavaş ilerler ve tabutun önünden görevi arkadan gelenlere bırakır sık sık yer ve kişi değiştirilerek acele etmeden usulca tabut taşınır. Cemaat mezarlığa geldiğinde tabut mezarın güneyine bırakılır. Tabuttan çıkarılan cenaze baş, bel ve ayak bağlarından tutularak mezara indirilir. Yüzü kıble yönüne gelecek şekilde sağ yanına yatırılarak yerleştirilir. Üzeri kapatılmadan imam tarafından mezardan çıkan bir avuç toprağa Kur'an'dan sureler okunarak üflenir. Bu toprak baş tarafından açılan kefenin içine dökülür ve mezarın içinde dizilen taş veya briket üzerine taş veya betondan yapılan "Sal" diye tabir edilen geniş ~ taşlardan 3-4 tane konularak cenazenin üstü kapatılır sanduka şeklini alır. Böylelikle cenaze~ nin üzerine toprak gelmemiş olur. Daha sonra orada bulunanlara mezar üzeri sıra ile toprak atılmak sureti ile örtülür. Toprak örten kişi küreği yere bırakır, ikinci kişi küreği yerden alarak toprak atar (toprak örtmenin sevap olduğuna inanılır.) mezar kapatılır.~ İnanca göre cenaze işlerinin beklenmeden bir an önce yapılması gerekmektedir. Toprağın ~ acıyı soğuttuğu inancı yaygındır. Bunu için cenaze uzun süre bekletilmez, gece ise sabah ~ beklenir yıkanan cenaze tabuta konularak camiye alınır. Şişme olmaması için üzerine küçük ~ bir demir parçası konur ve sabaha kadar Kur'an-ı Kerim okunur. 

Cenaze gömüldükten sonra imam "Telkin" duası okur. Bu dua ile ölüye teselli ve bilgi verildiğine inanılır. Duada herkesin bir gün öleceği, bundan önce de dünyaya gelmiş olanların ölmüş oldukları, Rabbinin Allah, dininin İslam olduğu gibi gerçekler belirtilir. Ölünün ruhen bu duayı işittiğine inanılır. Bu duanın ardından Fatiha suresi orada bulunanlarca okunur. imam cemaate "Mevtayı nasıl bilirdiniz, kakınızı helal ediyor musunuz?" diye sorarak herkesin helalleşmesini ister. Cemaat hep birlikte "iyi bir insandı, helal olsun, Allah rahmet etsin." diyerek mezarlıktan ayrılmaya başlar. Bu arada cenazenin aile ve yakınları mezarlık çıkışında uygun bir yerde tek sıra halinde dizilir. Cenazeye katılanlar bu sıranın önünden geçerek başsağlığı dilerler. Daha sonra cenaze evine gidilerek üç gün sürecek taziyeye başlanır. 

Iskat (Kefaret) 

Ölüm günü kefaret töreni yapılır. Bu törende en az 11 kişinin (Kur'an okumasını bilen) bulunması şarttır. Bu sayı daha fazla olabilir. Ölen kişinin kılmamış olduğu namazların, tutmamış olduğu oruçların, vermemiş olduğu fitrelerin gitmemiş ise haccın ve yalan yere yemin etmiş ise bunların kefaretini vermek amacı ile ıskat töreni yapılır. Bu törende ölenin yaşı hesaplanır, borçları çıkarılır. Her vakit namaz için bir avuç buğday olacak şekilde bir çuvala konulur. Çuval toplanan 11 kişi arasında kefaret olarak namaz borcu bitinceye kadar alınıp verilir. Böylelikle ölen kişinin öbür dünyada sorumluluktan kurtulacağına inanılır. Zekat borcu için de tahmini kefaret verilir. Günümüzde bu buğday değeri paraya çevrilir ve törene katılanlara dağıtılır. Şafi mezhebinde buğday Hanefi mezhebinde ise bu tören altın üzerinden yapılır. Ayrıca Kur'an-ı Kerim okumasını bilen fakirler tarafından hatim indirilir. (Kur'an baştan sona okunur.) Okunan hatim cenazenin ruhuna bağışlanır. 

Taziye (Başsağlığı) 

Cenazenin kaldırılmasından sonra üç gün süre ile cenaze evinde taziye için oturulur. Bu süre köylerde daha uzun sürer. Bu süre içerisinde evde yemek pişmez akraba ve komşular tarafından hazırlanan yemekler üç gün boyunca cenaze evine getirilir. Taziye ye genelde toplu olarak gelinir. Gelenler arasında hoca veya güzel Kur'an okumasını bilen biri varsa Kur'an'dan bir sure okur ve ardından erkek ise "merhum" kadın ise "merhume" nin ruhu için el Fatiha der, orada bulunanlar fatiha okurlar. EI fatiha diyen kişinin amin demesi ile amin denilerek eller yüze sürülür. Allah rahmet etsin, Allah utandırmasın, Allah bir daha acı vermesin, başınız sağ olsun vb" dualar yapılır ve ölenin iyilikleri anlatılır. Günlük konular konuşulmaz, ölüm emri Hakkın emri olduğu çeşitli misallerle anlatılarak cenaze sahiplerinin sabırlı olmalarının sağlanmasına ve acılarının hafifletilmesine çalışılır. Taziye için gelenlere şeker ikram edilir. Şeker alanlar "Allah rahmet etsin" derler ve kısa bir süre oturduktan sonra ayrılırlar. Üç gün ikindi namazından sonra aileden birkaç kişi mezarlığa gider ve Kur'an okurlar. Üçüncü günün sonunda ikindi namazı sonrası cenaze sahiplerine yakın biri veya komşuları tarafından bir berber getirilerek erkekler evde tıraş yaptırılır. Bazen berber dükkanına topluca gidildiği de olur. Üç günün sonunda komşu veya yakın akraba kadınları toplanarak cenaze evinin çamaşırlarını yıkar ve hane halkını hamama götürürler. Bunlardaki amaç ölümden dolayı tutulan yasın artık bittiği eski günlük yaşantıya el birliği ile dönülmesinin sağlanmasıdır. Köylerde taziyeye gidişte genellikle torba halinde çay şekeri götürüldüğü olur.

GİYİM ve KUŞAM

Halkoyunlarında olduğu gibi yöresel giysilerde de bir zenginlik ve çeşitlilik bulunmaktadır. Bitlis halkı, yöresel giysilerini çok yönlü düşüncelerle seçmiş ve kullanmıştır.

Kadın Giysileri: 

Kadın giysileri oldukça geniş bir zenginlik gösterir. Hatta kadının giyinişine göre onun evli, bekar, nişanlı olup olmadığı kolayca anlaşılır. Kadınların kullandığı giysiler kısaca şunlardır: 

1 - Baş 
Kofi: 

Başa geçirilen fes benzeri, kenarları çuhaya benzeyen kumaşla çevrilmiş, tepe kısmı ipek veya benzeri ipliklerle elde işlenmiştir. Kofinin çevresinden sırta ve omuzlara doğru sarkan püsküller bulunur. Alın tarafına gelen kısmına ise 'Tikme' adı verilen küçük altınlar (genellikle çeyrek altın) dizilir. 

Merheme (Leçek - Laçik): 

Saçlar görülmeyecek şekilde boydan boya başa örtülen ince, beyaz ve sık dokunmuş örtüdür. Etrafı elle örülmüş oyalar veya pullarla çevrelidir. 

a) Puşu: 

Serpuş da denilen bu giysi, başın çevresine alından geçirilmek Suretiyle merheme üzerine sarılır. Sol tarafta düğümlenerek aşağıya doğru sarkıtılır. Bazı yörelerde birden fazla olduğu da görülmektedir. 

b) Hızma: 

Tek burun deliğine veya burnun iki tarafına madenden yapılma (genellikle gümüşten), içten vidalı veya geçmeli olarak takılan bir çeşit süs eşyasıdır. 

c) Tikme: 

Kırmızı veya siyah renkli, kofiden daha kısa kenarlı olup başa giyilen bir giysidir. Bu giysi, alın hizasında olup üzeri, Hamidiyelerle süslü, zenginlerin giydiği bir başlık şeklidir. 

2 - Boyun

Özellikle genç kızların boyunlarına bol miktarda ve değişik şekil ve renklerde boncuk asılır. Bu adet köylerde yapılmakta ve halen de devam etmektedir. Zengin olanlar, bunların dışında ip şekline getirilmiş olan kumaşın üzerine kulplu altın takarlar. 

3 - Vücut

Fistan: 

Genellikle kadife veya setenden yapılmış elbisedir. Bu elbiselerin üzerine renkli işlemelerle çeşitli motifler veya sırma işlemeler yapılır. Kolları uzun, belden aşağısı geniş ve uzundur. 

Cepken: 

Fistan üzerine giyilen, kadife veya diğer kumaşlardan yapılan yarım boy giysi veya yelektir. Cepken değişik renklerde olduğu gibi, uzaktan bakıldığında göz alıcı bir şekildedir. 

Kemer: 

Fistanın üzerinde takılan, kalın deriden yapılan ve 'palaska' adı verilen kemerdir. Fistanın, ön taraftan iki ucu bu kemerin altına sokulur. Nedeni; hem uzun olan eteğin yere sürünmesini önlemek, hem de iç kısma giyilen diğer elbiselerin görünmesini sağlamaktır. 

3 - Ayaklar

Köy kadınları ayaklarına yünden örünmüş değişik renkteki çorapları giyerler. Ayakkabı olarak 'Trabzon' adı verilen lastik ayakkabı, aynı tipte yapılmış renkli naylon ayakkabı veya ender de olsa Harik giyilir. Eski tarihlerde köy kadınları ayaklarına halhal takarlardı. 

Erkek Giysileri: 

1 - Baş

Puşu: 

Kadınlarda olduğu gibi erkekler de bu giysiyi kullanmaktadırlar. Özel kumaştan yapılarak, renk ve dokunuşlarına göre isimlendirilirler. Siyah, mavi, mor, beyaz, kırmızı puşu, altuniye ve desenli puşu şeklinde isimlendirilirler. Egal: 

Erkeklerin kış aylarında başlarına bağladıkları, yün ve pamuktan dokunan, siyah ve mor renkli giysilerdir. 

2 - Vücut 

a) Köynek: Erkeklerin iç kısma giydiği, desenli kumaştan yapılan düğmeli bir giysidir. Şal: 

Tiftik yününden yapılmış özel pantolondur. Her tarafı bol paçalı olup, ayağın üzerine kadar uzanır. Bele, pamuk ipliğinden yapılmış 'uhçur' la bağlanır. Kemer takılanlara rastlamakta mümkündür. 

Şapik: 

'Gej' (tiftik keçisinin kılları ile dokunan, mekik sayısına göre kalitesi değişen, kışın sıcak, yarın serin tutmasıyla özellik gösteren, yöreye mahsus bir kumaş) adı verilen özel kumaştan yapılır. Ceket gibi kullanılan düğmesiz bir giysidir. Önü ve kol altları açıktır (yaz aylarında giyildiğinde hava almayı sağlar). Kol ağızları geriye doğru kıvrık olup, renkli kumaştan yapılır. Bu giysiler; el tezgahlarında, yün ve tiftikten dokunur. Kollarda ayrıca 'Cellahi' adı verilen, bir metre boyunda, beyaz kumaştan yapılmış ve kola pazu kısmından bağlanan kol bağı bulunur. Şapikin içine yarım dik veya yakasız iç gömleği giyilir. Bu gömleğin kollarında 50 - 60 cm. uzunluğunda, beyaz kumaştan yapılmış, 3 - 5 cm. eninde bir ek kumaş bulunur. 'Salte' adı verile bu ek parça, şapik giyildikten sonra geniş olan kolların devamlı olarak aşağıya doğru düşmemesini, yapılan işe mani olmaması için şapikin üzerine sarılarak dirsek hizasında bağlanır. Bu yeleğin her iki yanı işlemelidir. Yine yeleğin her iki yanında el işiyle yapılmış cep bulunur. 

Aba: 

Keçi derisinden yapılmış, kolsuz ve tüylerle kaplı, kış aylarında soğuktan korunmak gayesiyle giyilen bir giysidir. 

3 - Ayak

Harik: 

Üstü keçi tüyünden örülmüş, altı ise kendir ipinden dokunan bir ayakkabıdır. Serin tutması nedeniyle genellikle yaz aylarında giyilir. 

Çorap: 

Düz beyaz, renkli, veya desenli olarak yünden örülür. 

Çarık: 

Manda derisinden yapılır. Kadın ve erkekler dört mevsimde de giyerler. Uzun deri ip bağları ile bileğe bağlanırlar. Anadolu nun yabancı olmadığı bir giyecektir.

HALK MÜZİĞİ ve HALKOYUNLARI

Bitlis folklorunun, renkliliği ve özgünlüğüyle Doğu Anadolu Bölgesi folkloru önemli bir yeri vardır. Yöre insanının zor koşullar içindeki sevdalan, ayrılıkları, ölümler, doğa olayları karşısındaki duygulanışları, halk edebiyatı ürünlerine yansımıştır. Bitlis yöresi, maniler, türküler, deyişler, söylenceler, atasözleri ve bilmeceler açısından zengindir. Yöresel halk edebiyatı ürünlerinin çoğu anonimdir. Deyişleri günümüze ulaşabilmiş halk ozanlarının sayısıysa azdır.

HALK MÜZİĞİ

Bitlis folklor ürünlerinde doğal çevrenin ve toplumsal yaşamın etkileri açıkça görülür. Halk müziğinde ve oyunlarında bu etki daha da belirgindir.

Bitlis, uzun hava yöresidir. Halay çekilirken bile arada sazlar susar uzun hava söylenir. Bu gelenek, günümüzde de tüm canlılığı ile sürmektedir. Uzun hava sözleri okunduktan sonra davul zuma, yemden halay ezgisini çalar ve oyun sürer. Bitlis halk oyunlarında ve müziğinde komşu illerin ezgi ve oyunlarıyla benzerlikler görülür. Aynca, eski aşıklardan Kerem, Ercişli Emrah, Dervişoğlu Sümmani, Köroğu vb. ozanların deyişleri söylenir. Bunlardan başka; maniler, sayacı türküleri, muammaalar, beriteler (halay çekerken söylenen döndürmeli türküler), dağ havalan, yayla havalan, gelin ile yolcu, gelin ile kız ve oğlan deyişleri, kış-yaz gibi mevsimlerle ilgili türküler, Dervişoğlu-Karari atışmalan, yağmur duası, güneş duası gibi müzikli tekerlemeler bölgenin sözlü müzik folklorunu oluşturur. Maniler, düz mani ve hoyrat mani olarak da söylenir. Bitlis Halk müziğinin, yanaşık ve komşu seslerin çokça kullanıldığı bir ezgi yapısı vardır. Bu ezgiler, geniş aralıklardan çok 41ü ve 5'liler içinde sürer. En geniş türküleri bir 81i içindedir. Devinimli sıcak, has ezgiler çoğunluktadır. Yörede tavır bakımından Van, Muş, Ağn gibi komşu illere çok yaklaşan ve zaman zaman Erzurum'u anımsatan türkülere de rastlanır. Daha çok nefesli sazlara özenilmiştir. Davul, zuma, dilli, dilsiz kavallar, çoban düdükleri, kartal kemiğinden yapılan çığırtma türünden nefesli sazlar büyük bir ustalıkla çalınır. Aynca, kemence delikleri yaylı halk sazları da vardır ki, gövdesi ve sapı ceviz ağacından yapılır. Üç tellidir. Teller ve yay at kuyruğu kıllanndandır. Vurmalı sazlann başında davul ve tef vardır.

Bitlis halk müziği ve oyunlannın ritmik yapısı şöyle özetlenebilir: 2, 3, 4 zamanlı ana usuller, bunlann üçerli biçimi olan 6 ve 12 sekizlik ezgiler, 5 ve 10 zamanlı türkü ve oyun havalan çoğunluktadır. Halay havalanmn bir bölümü ana usulle başlayıp üçerli biçime, ya da üçerli biçimle başlayıp düz ana usullere dönüşmektedir.

Bitlis'ten derlenen türkü ve halay havalanmn bir bölümü şunlardır:

Bitlis'in Yollan, Bağa Vardım, Yoncalar, Dideban Üstündeyim, Oynama Yorulurum, Memmi, Gök Meydan Baş Aşağı, Bitlis'te Beş Minare, maniler, beriteler, Yaz Olanda Bu Yaylayı Gezmeli, Sofi Gardaş, Üç Memeleket Gördüm Men, toy güvenk havalan (topluca türkülü oyun), gelin-kız deyişmesi, gelin-kız-oğlan deyişmesi, Yeri Yeri Han Bağına, deyişmeler, Bugün Nazlı Yardan Bir Name Geldi, Bugün Üç Güzelin Seyrin Eyledim, Bu Su Böyle Akarsa, Can Meral Can, Ağır Güvenk, Arkuşta, Bitlis Koçerisi, Çarşıbaşı, Çarşıda Atlar, Değirmenci, Dokuz Ayak, Garzani, Gaşmk, Gorani, Güvende, Henhemmi, Hımhımını, Kevaş, Kevenk (Güvenk), Kılıçkalkan, Koç Halayı, Lezgi, Lorke, Meryem, Meryem Harkuştası, Meral, Meyroki, Mutki, Papuri, Sepi, Süzme, Temirağa, Teşi, Tiringo vb.

HALK OYUNLARI

Bitlis yöresinde halk oyunlarının çok çeşitli ve özgün örneklerine rastlanmaktadır. Oyunlar genellikle halay ya da bar biçimindedir. Halay, Bitlis'te "Berite" adım alır. Halkuşta, Çarşıbaşı, Süzme Oyunu, Garzane, Temirağa, Harkusta, Tiringo, halay türü oyunlardır. Bitlis Ban, Nari, Aşırma bar özelliğini taşır. Oyunlar genelde insanın sertlik, birlik-beraberlik ve insan sevgisi duygularını ifade eder. 

Oyunlar, koreografik düzenlen yönünden çeşitlilik gösterir. Sıralarda bağlantılar, çeşitli biçimlerde olur. Değirmenci'de, Govenk'te, Nare'de, Temirağa'da oyuncular, birbirlerini parmaklarından tutar, Hımhimi'de kol kola girer, Tenzere'de parmaklar kenetlenir. Barlarda eller taraklanır. Düz halayda oyuncular birbirlerine sarılır. Yallı'da tutuşmalar omuzdandır. Tiringo, Papuri oyunlan kadınlı, erkekli karma oynanır. Karma oyunlarda kadınlı erkekli dizilişler değişik olur. Nanaylar'da iç içe halkalar oluşturulur. Erkekler, çoğunlukla iç halkadadır. Oyunlar çabuk ve karmaşıktır. Devinimler zengindir. Yöre oyunlarında rastlanan bir özellik de, değişik biçimlerdeki el vuruşmalardır. Mutki Harkuştası'nda, Çiftler yan yana dururken el vuruştururlar. Meryem Harkuştası'nda ise ters yönden gelen çiftler birbirlerini bir boy geçtikten sonra dönüp ellerini vuruşturur, sonra elleri yukarda giderler. Oyunlar yerel giysilerle davul, zuma, bağlama, kaval, tef eşliğinde oynanır. Bazılarında oyuncular, müziğe sözle katılır.

YÖRE OYUNLARINDAN ÖRNEKLER

* Gövenk (Güvenk):

Oyun gelinle güvey ailesini tanıştırmayı amaçlar. Kadınlar karşılama biçiminde oynandığı gibi, karma olarak da oynanmaktadır. Halay türü ağır oynanan bir oyundur, adım sözlerinden alır.

* Nare:

Halay türündendir. Kadm-erkek bağlı dizilişle oynanan ağır ve yalın bir oyundur. Çarşnda Atîas: Sözlü, bağlı ve kadınlar arasında oynanan bir halay türüdür. Sıra biçiminde oynanır, tutuşmalar omuzdandır. Sert, devinimli figürleri vardır. Def eşliğinde oynanır.

Memoş:

Kadınlar elde mendil, tek olarak, def eşliğinde oynar. Titreşme ve iki yana eğilme figürleri ağır basar.

Boîağ (Bahk) Attım Havaya:

Def eşliğinde oynanan kadın nanaylanndandır. Sıralar, omuzlar birbirine değecek biçimde, parmakların kenetlenmesiyle oluşur. Ağırlama bölümü bitirilip ikinci bölüme geçilirken, bağ çözülür. Bağsız, toplu oyun niteliğinde, önde ve yanlarda el çırparak oynamaya geçilir.

. Tînngo:

Yörenin en devinimli oyunlarından birisidir. Ellerde kırmızı ve ak mendiller vardır. Mendiller sallanarak, ayaklar sağa-sola çapraz atılarak oynanır. Yalnız kadınlar ya da yalnız erkekler arasında oynandığı gibi, karma olarak da oynanmaktadır. Çok ritmik bir oyundur. 

Tenürağa:

Halay türünde, çok yavaş başlayıp giderek hızlanan bir oyundur. Sözlerinin ezgisine uyularak ayaklar, sağa-sola sallanır.

* Meyroki:

Hem erkekler, hem de kadınlar arasında oynanır. Daha çok titreme ve gösteriş oyunudur. İleri gidişlerde düz bir gidiş yerine önce sağa, sonra sola yürüyüşle bir yay çizilir.

* Garzane:

Halay türündeki oyunun, başlıca özellikleri sürekli omuz titretme, sert ayak figürleri ve yumuşak baş devinimleridir.

Harkuşta:

Oyunda sertlik ve ağırbaşlılık egemendir. İkiye ayrılan gençler, müziğin ritmine uyarak savaş alanındaymışçasma kıran kırana bir gösteri yapar. Sert vurma, vurulan yerden ses çıkarma, oyunun başlıca özelliğidir. "Harkuşta", "vuruş" anlamındadır.

* Athey:

Kadın-erkek karışık oynanan halaylardandır. Titreme ve hızlı devinim, oyunun başlıca özelliğidir.

* Sepe:

Halay türündeki bu oyunun başlıca özelliği, sağ ayağm üç kez öne sallanmasından sonra, sol ayakla bir duraklama yapılmasıdır. Tutuşmalar omuzdandır.

Dokuzayak:

Omuzlardan tutularak oynanan bu oyunda, ayak figürleri, ayaklardaki devinim ve canlılık önemlidir. Oyunda ayak dokuz kez sallandığı için bu oyuna dokuzayak denmiştir. Yörede, "Nehpi" adıyla da bilinmektedir.

Botane:

Bu oyun Siirt yakınındaki Botan Çayından almaktadır. Hızlı başlayan, birden yavaşlayan figürler, bu çayın akışını andırmaktadır.

GELENEKSEL MİMARİ

Bitlis Evleri 

Genellikle yüksek bir duvarın sokaktan ayırdığı, dışa kapalı fakat o ölçüde içe doğru özgür ve özgün bir mimari anlayışı yansıtan Bitlis evleri ; düzgün kesme taştan, üzeri düz toprak damlı olarak inşa edilmişlerdir. Dıştan donuk bir mimari özelliği gösteren yapıların taç kapılı girişleri, sanki gerçek gizemin evlerin içinde olduğunu gösterir. Bitlis evleri,bu kapılardan içeri girildiğinde taç döşemeli avlular ve çeşitli meyve ağaçlarının süslediği bahçeleriyle insana açılan ferah bir dünyanın kapıları gibidir. 

Tarihi yapıların yoğunlukta olduğu Bitlis Merkezde 193 adet, Ahlat İlçesinde 51 adet tescilli konut (sivil mimari örnekleri) bulunmaktadır.

GELENEKSEL EL SANATLARI

Bitlis ili dahilinde, Bitlis Merkez ve Tatvan İlçesinde bulunan kültür merkezlerinde birer sinema salonu bulunmaktadır. Zaman zaman yapılan sinema gösterimlerinin yanı sıra bu salonlarda tiyatro, müzik vb. etkinlilerle ilgili organizasyonlar gerçekleştirilmektedir.

A- El Tezgahlarında dokunan el sanatları : 

1) Gej ( Yöresel Kumaş ) : Mutki ve Hizan İlçelerinde dokunmakta olan bu el sanatı İl Kültür Müdürlüğü ile Mutki Halk eğitim Merkezi Müdürlüğünce açılan kurslarla desteklenmektedir. 

2) Seccade ve Heybe : Bitlis İl Merkezi ile Tatvan ve Hizan ilçelerinde halkın kendi evinde kurduğu el tezgahlarında dokunmaktadır. 

3) Cacım : Cacım İlimiz Tatvan ilçesinde dokunmaktadır. 

4) Aba : Aba dokuma iki çeşit olarak dokunmaktadır, Birincisi keçi kılından ikincisi ise tiftik yünden dokunmaktadır, kıl dokuma kısa kollu, tiftik dokuma ise yelek olarak dokunmaktadır. Aba dokuma Mutki ilçesinde yapılmakta ve Mutki Halk eğitim Merkezi Müdürlüğünce açılan kurslarla devam ettirilmektedir. 

5) Bitlis Kuşağı: Tatvan ilçesinde dokunmaktadır,halk oyunları aksesuarı olarak kullanılmaktadır.

B- Dokuma Tezgahlarında Dokunan El Sanatları : 

1) Halıcılık : İlimizde Halıcılık Sümer Halı destekli olarak halıcılık yapılmaktadır. Sümer Halı Tatvan ve Hizan İlçesinde faaliyetleri devam ettirmektedir. 2000 yılı içinde de İl Kültür Müdürlüğünce halıcılık kursuna başlanılmıştır. 

2) Kilimcilik : İlimizde Kilimcilik Ahlat ve Adilcevaz İlçelerinde faaliyetlerinin sürdürmektedirler. Bu atölyeler İlçe Kaymakamlıkları Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarınca sürdürülmektedir.2000 yılı faaliyet programı çerçevesinde İl Kültür Müdürlüğünce Kilimcilik kursuna başlamıştır. 

C) Yöresel Ayakkabı Harik : 

Yöreye has olan bu ayakkabı İl Merkezinde İl Kültür Müdürlüğünün bünyesinde açılan kurslarla faaliyetlerine devam etmektedir. 

D) Toprak Seramik (Çömlekçilik) : 

İlimizde toprak seramik Mutki İlçesi Kavakbaşı Beldesi ile Güroymak İlçesi Günkırı köyünde faaliyetleri devam etmektedir. 

E) İğne Ve Boncuk Oyası : 

Nineden toruna geçen ve eli biraz iğne tutabilen kız çocuklarının ilk öğrendikleri el sanatıdır. İğne ve boncuk oyasını desteklemek amacı doğrultusunda geleneksel olarak her yıl iğne ve boncuk oyası yarışması İl Kültür Müdürlüğünce düzenlenir

F) Taş İşçiliği : 

Sivil mimari tarzını oluşturan Taş İşçiliği Sanatı zarafet ve inceliği ile göz kamaştıran bir sanattır. Ahlat İlçesinde taş işçiliği sanatı yapılmakta, bu sanatı destekleme amacı doğrultusunda Ahlat Kaymakamlığınca geleneksel olarak her yıl yarışma düzenlenmektedir.

YÖRESEL YEMEKLER

Bitlis, yemek kültürünün çok zengin olduğu bir ilimizdir. Yemekleri ağır, masraflı ve zahmetlidir. Özellikle maddi bakımdan, aşırı bir yük getirmektedir. İçli köfte, halise, lahana dolması,kabak dolması,keşkek,çorti,çorti köftesi,klorik(sulu köfte),gari aşı, turşu aşı,katıklı dolma,yoğurtlu pappar,pişrük,kabak boranisi,murtuğa(ev helvası).Bitlis; Türkiye'de sıcak etin yenildiği tek vilayettir. Etin; mezbahadan çıkmasıyla tüketilmesi, çok kısa bir süre içinde yapılır. Mezbahadan kasaplara getirilen et, soğumadan evvel satılır. Şayet soğumuş veya bir gün üzerinden geçmiş ise bu ete rağbet edilmez. Kesinlikle soğuk hava depolarında bekletilmiş et, halk tarafından alınmaz. Etler sabahleyin gelir, öğlen saatlerine kadar tüketilir. Bir, iki kilo kadar et almak, ayıp sayılır. Tüketilen et; teke, koyun, sığır ve kısmen de kuzudur.

Bazı mahalli yemek çeşitleri şunlardır: 

1-Çorti Aşı:Çorti,salamura lahana turşusudur ancak bu sirkeyle yapılmaz. Çorti aşını yapmak için büyük bir tencerenin içine kemikli ve yağlı etler konur. Bunun üzerine bol miktarda çorti ile döğme ilave edilerek bir miktarda su alınır ve pişirilmeye bırakılır. Etlerin pişmesine kadar devam eder çorti aşı yöremizde genellikle kışın sevilerek yenen bir yemektir. İçine bir miktar sarımsak veya biber katılması yemeğin lezzetini artırır. 

2-Katıklı Dolma:Yöremizin özelliğini taşıyan yemeklerden biri de katıklı dolmadır. Katık yöremizde yoğurt anlamına gelmektedir. Yapılışı şu şekildedir;Fazla tatlı olmayan büyük bal kabakları soyulduktan sonra karpuz gibi değil de aksine olarak ortadan ikiye ayrılır. İçi temizlenir keskin bir çakı ile 2 veya 3 mm kalınlığında sarma çekilir. Çekilen bu sarma geniş bir sini veya buna benzer kapta tuzlanarak güneşte veya sobanın kenarında 1 saat ısıtılır. Böylece kabak sarma yapılabilecek duruma gelir diğer tarafta yeterli miktarda orta yağlı koyun eti makine da iki defa çekildikten sonra aynı miktarda ince bulgurla karıştırılır. Etle birlikte bir baş soğan, 2-3 adet yeşil biberle çekilir. Etle bulgura tuz biber,yabani reyhanda karıştırılarak iyice yoğrulur. 

Bu hamur küçük parçalara ayrıldıktan sonra üç katlı kabakla sarılıp avuç içinde sıkıldıktan sonra gelişi güzel bir tencereye atılır. Ağzına ters şekilde bir tabak ve üstüne ağır bir cisim konulur. Başka bir yerde kaynatılmış su dolmanın üzerine konulur. Dolma çabuk piştiğinde kaynarken tabak kaldırılarak kabağın pişip pişmediği kontrol edilir ve pişmişse hemen tencere ateşten indirilir. Suyu süzülür yarım saat bekledikten sonra üzerine sarımsak ile yoğurt,kırmızı biberle kızartılmış sade yağ döküldükten sonra servis yapılır. 

3- Büryan: Rivayet edilir ki, IV. Murat Revan seferine çıkarken, Bitlis'ten geçmiştir. Ordusu ile beraber yürürken, Bitlis'e yakın bir yerde bir sürü ile çobana rastlar. Çobana kendilerinin IV. Murat olduğunu, yemek olarak ikram edecek bir şeyin olup olmadığını sorar. Çoban da; et ve sütten başka bir şeyinin olmadığını, kabul ettikleri takdirde kendilerine et ikram edebileceğini söylemiştir. Çoban, hemen bir teke keser, temizledikten sonra bolca tuzlar. Daha sonra toprağı eşeleyerek derince bir çukur açar. Topladığı dalları çukurun içine atarak yakmaya başlar. Dalların tamamı yanıp, ateş kor halini alınca çukurun içine içi su dolu büyükçe bir kap bırakır. Daha sonra tuzladığı bu hayvanı kuyunun içine sarkıtır. Hava almaması, etin suyun buharıyla pişmesi için üzerini kapatır. Piştikten sonra çıkarak padişaha ikram eder. Padişah bu yemeği çok beğendiğini, 'Büryan gibi pişmiştir' demesi üzerine o günden sonra bu yemek hep yapılmış ve adına büryan denilmiştir. 

Büryan, Bitlislilerin 'hevur' dedikleri tekeden yapılır. Genellikle büryan mevsimi yaz ve sonbaharın başlarıdır. Bu mevsimlerde hayvan hem besili, hem de taze ve tabi otla beslendiğinden eti güzel kokar. Kış aylarında besi hayvancılığı olduğundan, fazla rağbet görmez. Büryan eti bir gün önceden hazırlanır. Bir bütün hayvanın etleri, kopmayacak şekilde hayvanın yanlarına sarkıtılır ve bolca tuzlanarak dinlendirmeye bırakılır. Gece yarısı, saat iki civarlarında tandır yakılır (meşe ağacının dalları kullanılır). Ateş kor halini aldıktan sonra su dolu büyük bir kap, tandırın içine konur. Daha sonra pişirilecek et, çengellerle suya değmeyecek şekilde tandıra sarkıtılır ve tandırın hava almaması için ağzı kapatılır. Et bir yandan ateşte pişerken, diğer yandan tandırın içindeki suyun buharında yumuşatılır. Pişen et tandırdan çıkarılarak, kancaya asılır. Büryanın en iyi olduğu dönem, Ağustos, Eylül, Ekim aylarıdır. Üzümle beraber yemek, adet haline gelmiştir. 

Tandırın içine daha önce bırakılan su, tandırdan çıkarılır. Büryandan akan yağlar bu kabın içinde birikir. Bu suyun içine pişirilmiş yağsız et atılarak 'Avşor' - 'tuzlu su' yemeği yapılır. Bolca biber dökülen bu yemek, sabahları tüketilir. 

4 - İçli Köfte (Bitlis Köftesi): Bitlis kadınlarının en çok zorlandıkları yemeklerden biridir. Hem yapımı zahmetli, hem de kadınların imtihanıdır. Bu yemeği layıkıyla yapan hanımlar, rağbet görürler. Yapamayanlar ise maharetli bir ev hanımı olarak görülmezler. Yapımı zahmetli ve zaman aldığından, genellikle komşuların birbirlerine yardım etmesi gerekir. 

Malzemesi: 

- Bir veya iki kilogram, iki defa çekilmiş yağsız ve sinirsiz et

- Bir veya iki kilogram köftelik bulgur

- Yarım kilogram kadar böbrek yağı 

- Yarım adet kuru soğan

- Bir miktar toz veya karabiber

- İki - üç adet ekşi nar

- Yeteri kadar tuz. 

Köftenin içinin hazırlanması: 

Böbrek yağı makinede iki defa çekildikten sonra içine yarım adet kuru soğan rendelenir. Tuz, karabiber veya toz biber ve ekşi narla beraber iyice yoğrulur. 

Yapılışı: 

Daha önce makinede iki defa çekilmiş olan yağsız kıymaya, bir o kadar bulgur, biraz tuz ilave edilerek su ile yoğrulur. İyicesine yoğrulmuş olan hamur, ceviz büyüklüğünde küçük parçalara ayrılır. Ayrılan bu parçalar, avuç içerisinde yuvarlak hale getirilir. Sol avuç içine alınarak sağ elin şahadet parmağıyla içi oyulur. Daha önce hazırlanmış olan iç malzemeden bir tutam bu oyulan kısma bırakılır. Avuç içerisinde tekrar yuvarlanarak hem oyuk kapatılır, hem de top şekli verilerek tepsiye dizilir. 

Ateşin üzerine bir tencere içerisinde su konur. Bu su fokur, fokur kaynadıktan sonra köfteler itinayla bu suyun içine bırakılır. Köftenin içindeki yağ eridiğinden, pişen köfte su üstüne çıkar. Tabaklara bırakılarak servis yapılır. İyi bir köfte; küçük olup, içindeki yağı dışarıya çıkmayandır. 

Bitlis'e özgü diğer bazı yemek çeşitleri şunlardır: 

5 - Ciğer Taplaması, 

6 - Tutmanc Aşı

7 - Şekalok

8 - Gılorik

9 - Has Dolması

10 - Mişevşi

11 - Ayran Aşı

12 - Turşu Aşı

13 - Çireş Çorbası

14 - Kengerli Pilav

15 - Turşlu Dolma

16 - Fındık Dolması

17 - Gari Aşı

18 - Halise 

19 - Soğan Köftesi

20 - Çorti taplemesi

21 - Gebol

22 - Keledoş

23 - Pıçoç

24 - Halim Aşı

25 - Yalancı Dolma

26 - Şille

27 - Parpar

28 - Şalgam Yemeği

29 - Soğan Yemeği

30 - Umanç Aşı

31 - Köki

32 - Jağlı Yumurta

33 - Cümür, 

34 - Yarma Aşı

35 - Kurut Aşı

36 - Bezirgan Çorbası

37 - Kaklı Pilav

38 - Pazik Boranisi

39 - Cevizli fetir

40 - Şor Balıklı Pilav, 

41 - Baklalı Pilav 

Yemekler genellikle yerde ve toplu olarak yenir. Büyük kaplarda getirilerek ortaya konur. Herkes kendi önünden başlayarak yemeye başlar. Başkasının önündeki yemeğe kaşık sallamak, tepsiyi çevirerek iyi ve etli kısmını kendi önüne almak, görgüsüzlük olarak bilinir. 

Misafir geldiğinde büyükler (erkek) bir tarafta, çocuk ve kadınlar bir tarafta yerler. Erkekler yiyip kalkmadan kadınlar yemeğe oturmazlar. Ev sahibi, misafir sofradan kalkmayıncaya kadar sofradan kalkmaz. Kalkarsa görgüsüzlük olur ve misafirinde kalkması manasına gelir. Yemeklerin en iyisi misafire ikram edilir. 

Sofra Adabı:Yöremizde yemekler yere bez(sofra)sererek veya tahta sini üzerine yemekler konulmak suretiyle,sofranın çevresine bağdaş kurulur veya sol ayak bükülerek alta alınır sağ ayağın dizi karına doğru çekilerek oturulur. Yeterince yemekler bırakılır ortaklaşa olarak yenilir. Önce büyükler sofraya oturur,daha sonra kadınlar ve çocuklar yemeklerini yerler. 

TURİZM MERKEZLERİ ve ORGANİZE TURLAR

Turizm Bakanlığının önerisi ile Bitlis ilinde Ahlat ve Tatvan'da iki turizm merkezi 20/09/1991 tarih ve 20977 sayılı Resmi Gazetede ilan edilmiştir.

* Ahlat Turizm Merkezî

Van Gölû'nün kuzeybatı kesiminde, Tatvan'ın Kıyı Düzü yerleşmesi ile Adilcevaz'm batısındaki Kıztaşı Mevkii arasındaki yaklaşık 60 km.lik kıyı bandım kapsamaktadır. Nemrut Dağı ve Krater Gölû'nün turizm ve çekim merkezi potansiyeli dikkate alınarak 1. Derece Doğal Sit Alam olan Nemrut Kalderası'mn güneydoğusunda, kış sporlarına yönelik kayak ve kış sporları merkezi olarak belirlenen alan 2002 yılında Ahlat Turizm Merkezi sının içerisine alınmıştır. 

* Tatvan Turizm Merkezi

Bitlis ve Van illerinin sınırlan içinde kalmakta olup, Tatvan kentinin doğusundan başlayıp, Gevaş'ın batısında Akdamar Adası arasındaki yaklaşık 90 km.lik kıyı bandını kapsamaktadır.

Turizm Merkezleri karan ile Van Gölü güney ve batı kesimlerinde plajların ve diğer potansiyelin koruma-kullanma dengesi içinde turizme kazandıniması hedeflenmiştir. Böylelikle, bölgedeki tarihi-kültür varlıkların ve Süphan ve Nemrut Dağı gibi doğal güzelliklerin yarattığı turizm potansiyeline dayanarak Van Gölü kıyısında turizm yatırımlarının gerçekleştirilebileceği düşünülmüştür. Ahlat Turizm Merkezinde 123 hektarlık alanda ve Tatvan Turizm Merkezinde 234 hektarlık alanda bölgenin ihtiyaç ve potansiyeli değerlendirilerek, buna uygun turistik tesislerin gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir.

Doğu Anadolu Bölgesine yabancı sermayenin turizm yatmmlan amacıyla çekilmesi ilkesine bağlı olarak, turizm kullanımlarına aynlmış kamu arazilerinden, Ahlat Turizm Merkezi içinde bulunan Tatvan İlçesi, Kıyıdüzü Köyünden başlayarak Tatvan yerleşmesi yakınma kadar uzanan, Milli Savunma Bakanlığına tahsisli 1.542.640 nf büyüklüğündeki 678 nolu parselin; Milli Savunma Bakanlığının kullanımındaki Sorgun Kışlasının dışmda kalan kesimini oluşturan Simek Koyundaki arazi Kültür ve Turizm Bakanlığına tahsis edilmiştir.

Turizm merkezlerinin çevre düzeni ve imar planlan ile ilgili çalışmalar tamamlanmamıştır.

* Sapgör Turizm Merkezi

Bitlis kentinin kuzey doğusunda Sapgör Turizm Merkezi, 1993 yılında kış turizmi potansiyeli değerlendirilerek kış sporlan turizm merkezi olarak ilan edilmiştir.

Turizm merkezinin çevre düzeni ve imar planlan ile ilgili çalışmalar yapılmamıştır.

TUR GÜZERGAHLARI, ORGANİZE TURLAR:

* Bitlis ilinin yer aldığı Doğu Anadolu Bölgesi iç ve dış turizm talebi yaratan önemli merkezlerden uzakta yer almaktadır. Bölgeye olan ulaşımın maliyeti yüksektir. Bu durum bölgeye olan turizm talebinin organize turlar biçimde gelişmesine neden olmaktadır.

*Güneydoğu Anadolu Turları

- Bölge içinde iki tur güzergahı vardır. Bölge Tur Güzergaha Havaalanı veya karayolu girişli bu güzergah Gaziantep veya Adıyaman'dan başlamaktadır. Turlar ana ulaşım akaslarmı takiban Diyarbakır veya Mardin'de son bulmaktadır. Tur güzergahında; özellikle Gaziantep ( kent, yakın arkeolojk alanlar, ve Zeugma), Nemrut ve çevresi (Adıyaman), Şanlıurfa (kent ve Harran), Mardin (kent ve yakın çevresi), Midyat, Hasankyef (Batman) ve Diyrabakır önemli ilgi noktalandır. Bu tur güzergahlan, giriş noktasına göre kuzey veya güney kesim karayolu izlenerek gerçekleşmektedir. 

Kısmi Tur Güzergahtan:

Bölge'nin büyüklüğü, bölge turunun yanısıra kısmi güzergah ve turlan da olanaklı kılmaktadır. İki önemli kısmi turdan söz edilebilir

- Bölge'nin batı kesiminde; Gaziantep veya Adıyaman girişli turlar: Gaziantep (kent, Yesemek, Kargamış ve Zeugma), Rumkale, Halfeti, Adıyaman ve yakın çevresi, Nemrut ve Şanlıurfa (kent ve Harran ) veya Diyarbakır güzergahı Bölge'nin orta ve doğu kesiminde; Diyarbakır veya Şanlıurfa girişli turlar: Şanlıurfa (kent ve Harran ), Mardin ve yakın çevresi, Midyat ve Hasankeyf (Batman) ve Diyarbakır güzergahı

Ancak, başta konaklama tesisleri olmak üzere, alan düzenlemesi ve kapasite yaratımı açısından güzergahlann iyileştirilmesi önem taşımaktadır. Turların bölge turizmine katkısı için Bölge'nin turizm değerleri tanıtılacak, mevcut ve potansiyel turizm kaynaklan harekete geçirilecek ve bu olanaklardan yararlanılması gerekmektedir.

* Doğu Anadolu Turları

Ankara veya Trabzon'dan başlayıp, Adana ve Ankara'da sonlanan bu turlar Doğu Anadolu Turu olarak tanımlanmıştır. Bitlis ili de Doğu Anadolu Tur güzergahı üzerinde yer almaktadır.

Ankara'dan başlayan turlarla Çorum, Amasya, Samsun, Trabzon'a ulaşılmaktadır. Bazı turlarda İstanbul veya Ankara'dan Trabzon'a uçakla gidilmekte, tur buradan otobüsle sürdürülmektedir.

Trabzon'dan itibaren, Sümela Manastın, Gümüşhane üzerinden Erzurum, Kars, Ani Harabeleri Sarayı, Van, Toprakkale, Çavuştepe, Hosap Kalesi, Akdamar Adası, Ahlat, Tatvan, Bitlis, Diyarbakır, Adıyaman, Kapadokya, Ankara Güzergahı izlenmektedir.

Bu güzergahta bazen değişikliler yapılmaktadır. Bazı turlar Van Gölünün kuzeyini, Erciş, Adilcevaz, Ahlat, Tatvan güzergahım, bir kısmı da Van, Gevaş, Tatvan güzergahını izlemektedir. Diyarbakır'dan sonra turlar iki ayn güzergaha ayrılmaktadır. Çoğunluğu Adıyaman, Nemrut, Kapadokya, Ankara güzergahım, bir kısmı da Mardin, Urfa, Gaziantep güzergahım izlemektedir.

Doğu Anadolu Turu 8 gün sürmektedir. Konaklama merkezîeri, Trabzon, Erzurum, Kars, Van, Diyarbakır, Ürgüp ve Ankara dır.

Tur güzergahı üzerindeki ikinci derece konaklama merkezleri ise, Sankamış, Doğubeyazıt, Ahlat, Tatvan kentleridir. Van kenti Doğu Anadolu Turunda tur basma en yüksek geceleme oranına (kalış süresine) sahip bulunmaktadır. Ortalama kalış süresi Van'da 2.30 gecedir. Bu oran Tatvan ve Ahlat'ta 0.30 dolayındadır. 

Turizm sektöründe talebin niteliksel yönü, turizm konaklama tesislerinin doluluk oram, doluluk oranının yıl içindeki dağılımı ve kalış süreleri gibi ölçütlerle değerlendirilmektedir.

Bitlis ilindeki turizm belgeli konaklama tesislerinin doluluk oram ve kalış süreleri ülkeye göre daha düşüktür. Türkiye'de tesislerde kalış süreleri son 2000-2003 dönemi verilerine göre 2.9-3.3 gün arasında, doluluk oranlan ise %45 dolayında seyretmektedir.

Bitlis ilinde, turizm belgeli tesislerde ortalama kalış süresi 1.0-1.5 gün arasında, doluluk oram %12-16 arasında değişmektedir. 2003 yılı verilere göre Bitlis ilinde turizm işletme belgeli tesislerdeki konaklayan kişi sayısının Türkiye içindeki payı 0.0006 (onbinde altı), gecelemelerin Türkiye içindeki oram 0.0002 (onbinde iki)'dir.

İlin turizm hareketliliğinde genel olarak yerli ziyaretçiler ağırlıktadır. Konaklama ve gecelemelerin önemli bir kısmı yerli turistlere aittir. İlde 2003 yılında gerçekleşen toplam 11.081 konaklamanın; %9,6'smı oluşturan 1068'si yabancı, %90,4'ünü oluşturan 10.013'û yerli ziyaretçilere aittir. Konaklayan yabancı turistlerin toplamdaki payı Türkiye'de %52 iken, Bitlis ilinde %10'dur.

TURİZM TALEBİNİN NİTELİĞİ:

Bitlis ilinde yıl içinde, konaklayan turist kitlesinin nitelikleri, kısmen istastiki verilere, çoğunlukla da yerinde edinilen bilgi ve gözlemlere dayandırılarak değerlendirilmiştir. Bitlis ilindeki mevcut turizm talebi ülke değerlerinin çok altındadır. Turizm talebenin önemli ölçüde yerli turistlerden oluştuğu gözlenmektedir. Gerçekte, mevcut turizm potansiyeli açısından değerlendirildiğinde, Bitlis ilindeki turizm olgusu büyük ölçüde kültürel turizme dayanmaktadır. İldeki turizm olgusu tarihi, arkeolojik, mimari eserler ile doğal değerlerin gezilip görülmesi biçiminde ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra sportif amaçlı turizm, dağcılık, avcılık, kayak, kaplıca turizmi, kıyı turizmi gibi turizm etkinlikleri de bulunmaktadır. Özellikle yabancılar açısından kültürel turizm ve dağcılık, yerli turistler açısından da kıyı ve kaplıca kullanımı bir ölçüde turizm talebenin kaynaklan durumundadır. Ancak, 20001i yıllara kadar güvenlik nedeniyle Doğu Anadolu turlarının gerçekleşmeyişi yabancı turist sayısında azalmaya neden olmuştur ve bu durum düzelmiş değildir.

İlde, Ahlat ve Bitlis kentlerindeki mimari tarihi ve kültürel yapıtlar, Nemrut Dağının doğal ve rekreatif değerleri, Van Gölü kıyılarının kıyı turizmi olanakları Bitlis ilindeki başlıca çekici kaynaklardır. Bu değerler özellikle yabancı ziyaretçiler tamundan ilgi ile karşılanmaktadır.

Bitlis'e gelen yabancı turistler, çok büyük ölçüde, turlarla gelmektedir. Bitlis ili Doğu Anadolu Tur Güzergahı üzerinde bulunmaktadır. İldeki turizm konaklama ve geceleme olgusu Doğu Anadolu Turunun bir parçası olarak ortaya çıkmaktadır. Bitlis ilinde geceleme oranının 1.0 gün gibi düşük bir değerde oluşu, turlarla gelerek konaklayanların ilde çok kısa süre kaldıklarım göstermektedir.

Bitlis ilinde işletme belgeli tesislerde konaklayan yabancı turistlerin çoğunluğunu %38 oranı ile İsrail'den gelenlerin oluşturmakta olup, %12 ile Almanlar ikinci sıradadır. İldeki yabancı turist talebinin diğer bir özelliği de 3. yaş grubunun (emeklilerin) turist grubu içinde önemli bir paya sahip oluşudur.

Bitlis iline gelen yerli turist kitlesinin nitelikleri gözlendiğinde, - Turlara gelen yerli turistler ile, 

- Talebin genellikle Bitlis ili ve çevre illerden kaynaklanan, kaplıca turizmi, mesire-piknik amaçlı ve kıyı kullanımı amaçlı olduğu görülmektedir. Bunun yanısıra;

- Tatvan'daki askeri alanların ziyaretçilerinden kaynaklanan talep,

- Bitlis ve Ahlat kentlerindeki mimari, kültürel ve tarihi yapıtların gezilip görülmesine dayanan kültürel turizm talebi,

- Kamu kuruluşlannm bölgedeki çalışmalarından kaynaklanan talepler de yerli turizm talebinin bir parçası durumundadır.

Yerli turizm talebi, turlarla değil daha çok münferit talepler olarak ortaya çıkmaktadır.

Doğu Anadolu turlarından yeterince pay alamamakla birlikte, sektörel bir hedef olarak, bölgeye yapılan turların sayısının artırılması ve bir kısım turların ise sadece Bitlis uçlu olarak düzenlenmesi, Bitlis'in turizm potansiyelinin önemini ve ağırlığım öne çıkaracaktır.

KAPLICA KAYNAKLARI:

Van Gölü çevresi kaplıca kaynaklarının oluşumuna etken faktörler açısından Van-Tatvan fay hattının kuzey ve güney bölümleri olarak iki ayn özellik göstermektedir. Bu hattın kuzeyinde kalan alanlarda yakın zaman volkanik faaliyetlerin yoğun olmasına bağlı olarak çok sayıda sıcak su kaynağı bulunmaktadır. Buna karşılık hattın güneyi genel olarak yaşlı jeolojik oluşumlara sahip olup, sıcak su kaynağı bakımından fazla zengin değildir.

İldeki kaplıcalardan en önemlisi Güroymak (Çukur) kaplıcası olup, yer ve konumu, akım değeri, fiziki ve kimyasal özellikleri bakımından olumlu özelliklere sahiptir.

Çukur kaplıcası Turizm Bakanlığının çalışmalarında ve ilgili literatürde bölge ölçeğinde önem taşıyan 2. derece öncelikli kaplıcalar olarak tanımlanmıştır.

İlde bulunan diğer kaplıca, içme ve maden sulan, yerel ve yöresel ölçekte kullanıma açılabilecek nitelikteki kaynaklardır. Bunlardan Nemrut Dağı kaplıcası, akım değeri düşük fiziki ve kimyasal nitelikleri yüksek olmamakla birlikte, konumu nedeniyle çevresindeki doğal değerlerle birlikte önem kazanmaktadır.

Bitlis ilindeki kaynaklardan Güroymak (Çukur) ve Ilıcak (Germap) kaplıcalarının fiziki ve kimyasal analizleri yapılmış, nitelikleri belirlenmiştir.

* GÜROYMAK (ÇUKUR) KAPLICASI

Yer ve Konumu

Çukur kaplıcası, Muş-Tatvan yolu üzerinde yer alan Güroymak yerleşmesine 12 km. uzaklıkta ve Muş ovasının kuzeydoğu kenarındadır.

Fiziki-Kimyasal Özellikleri ve Etkili Olduğu Hastalıklar

Su sıcaklığı 38-39°C, PH değerleri 6.7 dolayında olan Çukur kaplıcası sulan Bikarbonatla Sodyumlu, Magnezyumlu, Kalsiyumlu, Demirli ve Karbondioksitli bir bileşime sahiptir. Banyo ve çamur banyosu uygulamalarına elverişli olan bu sular romatizmal, solunum yolu, sinir sistemi, sindirim sistemi, böbrek ve idrar yollan ile metabolizma bozuklukları hastalıklarına olumlu etki yapmaktadır.

Kaynak Emniyet ve Yerleşme Durumu

Yan yana bulunan iki kaynağın da kaynak emniyet alam korunmamıştır. Çevresi yeni gelişme ve yatırımlara uygundur. 

Alt-Üst Yapı Durumu

Ulaşım durumu, diğer alt yapı yatırımları yetersizdir. Tedavi tesisleri açık havuzlar halindedir. Yörede konaklama tesisi yoktur. Çadır geleneği bulunmaktadır. Kullanılmayışı nedeniyle geçmişte Özel İdarece yapılmış olan tesisler kullanılamaz durumdadır.

Genel Değerlendirme

Kesin akım ölçümü yapılamamıştır. Büyük bir göl kenarında çıkış yapan kaplıca sulan yaklaşık 40 litre/sn, su verimine ve 9874 kişi/gün/banyo kapasitesine sahiptir. Kaplıca sularının tam analizleri yapılmıştır. Bölgesel ve yöresel önem taşıyan bu kaplıca sulan ve çevresinin planlı olarak geliştirilmesi uygun ve yararlı görülmektedir.

* ILICAK (GERMAP) KAPLICASI

Bölükyazı Bucağının Ilıcak Köyündeki kaplıca, Bitlis'e 26 km. uzaklıktadır. Sıcaklığı 44°C olan kaynak suyu, üstü açık küçük bir havuzdan çıkmakta ve yine üstü açık, daha büyük ikinci bir havuza akmaktadır. Çevresinde hiçbir tesis olmayan kaplıcanın suyu banyo uygulamalarıyla mikrop öldürücü, iltihap çözücü etkiler gösterir. Bazı deri hastalıkları ile iltihaplı eklem hastalıklarında da olumlu sonuçlar vermektedir. 

* NEMRUT DAĞI KAPLICASI

Nemrut Dağı kraterindeki bir kaynaktan çıkan su miktarı saniyede 0.03 lt'dir. Tesisi bulunmayan kaplıcanın 60°C sıcaklıktaki suyu, romatizma ve deri hastalıklarına iyi gelmektedir.

* ALEMDAR KAPLICASI

Bitlis kentinin Taş Mahallesindeki kaplıcadan maden suyu olarak da yararlanılmaktadır. Havuz biçimindeki kaynaktan saniyede 1 İt. su çıkmaktadır. 15°C sıcaklıktaki kükürt kokulu su deri hastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır.

* KÖPRÜALTI KAPLICASI

Bitlis kenti çarşı içinde Bitlis Deresi kenarındaki kaynak, üstü kapalı bir havuz halindedir. Kaynaktan çıkan su miktarı saniyede 0.16 lt'dir. Suyunun sıcaklığı 18°C olan kaynak banyo uygulamaları ile deri hastalıklarına iyi gelmektedir.

* DEĞİRMEN KAPLICASI

Bitlis kentinde kaplıca suyundan maden suyu olarak da yararlanılmaktadır. Kaynaktan çıkan su miktarı saniyede 0.03 lt'dir. Tesisi bulunmayan kaplıcanın 13°C sıcaklıktaki suyu deri hastalıklarında yararlı olmaktadır.

* KÜÇÜK KAPLICASI

Bitlis'in Taş Mahallesinde bulunan kaplıcanın, kaynağından çıkan su miktarı saniyede 0.09 lt'dir. Romatizma ve deri hastalılarına iyi gelen bu suyun sıcaklığı 23°C'dir.

* YAMACISUYU

Bitlis'in Yolyazı Köyündeki kaplıca suyunun sıcaklığı 19°C'dir. Kaynağından çıkan su miktarı saniyede 1 İt. olan su, romatizma ve deri hastalıklarına iyi gelmektedir. 

* YILAN DİRİLTEN MADENSUYU

Bitlis'in Zeydan Mahallesinde, Mutki yolu üzerindedir. Kaynaktan çıkan su miktarı saniyede 0.4 lt'dir. 14°C sıcaklıktaki bu su içme şeklinde kullanıldığında hazmı kolaylaştırmaktadır. Maden suyundan banyo uygulamalarıyla da yararlanılmaktadır.

DESTANLAR ve EFSANELER

Nemrut Efsanesi :

Zalim kral Nemrut yaşadığı dönemde Tatvan yakınında bulunan dağı yayla olarak kullanmıştır, Nemrut dağı volkanik patlaması başlayınca dağ eteklerine yerleşmiş durumda olan köylerin üzerine ateş parçaları gelmeye başlar, bu arada halk Nemrutun İbrahim Peygambere yapmış olduğu zulüm akıllarına gelir,yayla olarak kullandığı dağın verdiği zarar karşısında sözler söylemeye başlanır, Nemrutun zulmü gibi oldu derler ve dağın ismi Nemrut olarak kalır. 

El-Aman Efsanesi :

Bitlis-Tatvan yol güzergahı üzerinde bulunan El-Aman hanı zamanla gaddar bir hancının eline geçer kervan yolu üzerinde bulunan handa kervancılar zorunlu olarak konaklamak durumunda kaldıklarında, gaddar hancı kervancılara her türlü zorluklar çıkararak adeta bıktırırdı. Bu handa sağ salim kurtulanlar kaçıp uzaklaşırlardı, handan söz ederlerken EL-AMAN derlerdi,bunun üzerine hanın ismi El-Aman hanı olarak kalmıştır. 

Altun Kalbur Efsanesi:

Bitlis in Mutki yolu üzerinde ihtiyar bir kadın, deve ve koyunlarını otlatıyormuş. O tarihte bu efsane söz konusu olmadığı gibi, sözü edilen yerde herhangi bir pınar veya su bulunmamaktaymış. Kendisinin ve hayvanlarının çok susadığını gören bu ihtiyar kadın, ellerini havaya kaldırarak Allah tan su istemiştir. Suyu verdiği takdirde kendisine bir kurban adayacağını söylemiştir. 

Yüce Allah, kadının dileğini kabul etmiş, şimdiki ismiyle Altun Kalbur suyunu ortaya çıkarmıştır. Bunu gören kadın; başta kendisi, develeri ve koyunlarını kana, kana sulamış, daha sonra otlamaları için serbest bırakmıştır. Kendisi bir kenara çekilerek hamur yoğurmaya başlamıştır. Hamur yoğururken bir tarafının kaşındığını hisseder. Orasını kaşıdığı zaman eline irice bir bit gelir. Biti iki elinin baş parmakları arasına alarak çıtlatmış ve 'işte; Allah yoluna kurban olsun' demiştir. 

Kadının iki eli hamurun içinde, develeri ve koyunlarıyla beraber taş kesilmiştir. Sözü edilen yerde bu gün bile insan ve deve şekillerini andıran kayalar bulunmaktadır. 

Malhan Hazinesi Efsanesi:

Bayındır Han zamanında Ahlat ta fakir bir aileye mensup bir ana ile oğlu yaşarmış. Bu ailenin geçimini, çobanlık yapan oğul sağlarmış. Bir gün Ahlat ın meydanlık mezarlığı semtinde hayvanlarını yaydıktan sonra vakit de öğlen olduğundan, yemeğe oturmuştur. Yemeğini yedikten sonra eline aldığı bir küçük ağaç parçasıyla vakit geçsin diye toprağı eşmeğe başlamıştır. Toprağı eşerken ufak bir delik açılır. Bunu merak eden çoban, deliği genişletmeye başlar. Bir müddet sonra genişleyen delik, kuyu halini alır. Kuyudan aşağıya doğru bir merdivenin indiğini gören çoban, korku ve heyecan içinde merdivenden aşağıya iner. Aşağıya inen çoban kendisini bir salonun içinde bulur. Salona açılan birçok odalar ve odaların kapılarının üzerinde anahtarlar görür. Anahtarları alıp odaların kapılarını açan çoban, çeşitli süs eşyalarıyla altınla dolu bir hazine görür. Hemen dışarıya çıkarak deliğin ağzını kapatır, yeri belli olsun diye bir işaret bırakır. 

Akşam eve gelen çoban, annesine Bayındır Han'ın kızını istemesini söyler. Hayrete düşen anne oğluna, böyle bir şeye nasıl cesaret ettiğini söylerse de çoban isteğinde diretir. Sonunda ısrarlar karşısında mecbur kalan anne, Bayındır Han'a giderek kızını oğluna ister. Bu isteğe gülen Bayındır Han işi şakaya dökerek; 'benim sarayım gibi bir saray yapar, bir altın mutfak takımı, bir altın kahve takımı, bir altın beşik ve çeşitli altından süs eşyalarını getirir, bütün ülkenin davet edildiği, kırk davul ve kırk zurnanın çalındığı, kırk gün kırk gece süren bir düğün yapılırsa kızımı oğluna veririm' der. Kadın Bayındır Han'ın bu şartlarını oğluna iletir. Oğlu da şartsız olarak Bayındır Han'ın isteklerini kabul eder. 

Kadın oğlunun, ileri sürülen şartları kabul ettiğini Bayındır Han'a bildirir. Daha evvel şaka yoluyla da olsa söz veren Bayındır Han'da istemeyerek kabul eder. Çoban Bayındır Han'ın bütün isteklerini yerine getirir, düğün yapılır. Bayındır Han bu çobanın büyük bir hazine bulduğuna inandığından, kızından hazinenin yerini öğrenmesini ister. Evlendikten sonra kadın kocasına bu kadar altını nereden bulduğunu sorduğunda kocası; büyük bir hazine buldum söyler. Kadın hazineyi merak ettiğini, mutlaka görmek isteğini söyleyince; kocası kadının gözlerini bağlayarak hazinenin olduğu yere götürür. Gözleri açılan kadın hayretler içinde hazineyi seyretmeye başlar. Bu arada dışarıdan bazı seslerin geldiğini duyan kadın, kocasına bu seslerin nereden geldiğini sorar. Kocası da; ' bu sesler su içmeye giden babanın atlarının sesidir' der. Çoban karısının gözlerini tekrar bağlayarak eve getirir. Kadın da olup bitenleri babasına anlatır. 

Sonunda Bayındır Han damadını saraya davet ederek hazinenin bulunduğu yeri söylemesini ister. Damat gelmeden önce cellat başını çağırarak; damadı korkutmasını, başını taşa bırakarak keser gibi yapmasını bildirir. Bayındır Han'ın bütün ısrarlarına rağmen damat hazinenin yerini söylemez. Sonunda sinirlenen Han, daha önce cellat başıyla anlaştığı gibi damadın kafasını kesmesini ister. Emri yanlış anlayan cellat başı, gerçekten damadın kafasını keser. Olaya çok üzülen Bayındır Han, cellat başının kafasını kestirir. 

Gerek atların su içmeye gittiği yön ve gerekse kızının anlattıklarından hazinenin Mal Han isimli hanın yakınlarında olduğu tahmin edilir. Bütün aramalara rağmen hazinenin yeri bulunamaz. O günden sonra Malhan hazinesi dilden dile dolaşılır. Halen Ahlat'ta bu hazinenin varlığına inanılmaktadır. 

Avcı Kasım Masalı 

Bir tarihte Bitlis'te Avcı Kasım isminde bir adam yaşarmış. İsminden de anlaşıldığı gibi, adam avcı olup her gün bütün işi dağlara gidip avlanmakmış. Günlerden bir gün ava giderken çok güzel bir yılan görmüş. Yılan uzun, kırmızı, güzel bir yılanmış. Bir yerde kümelenip duran yılanı, avcı Kasım hayretler içinde seyretmeye başlamıştır. Ömründe bu kadar güzel bir yılan görmemişti. 

Yılanı seyrederken birden çok çirkin, hantal, ihtiyar bir yılanın gelerek bu güzel yılanla seviştiği görür. Bu olayı gören Kasım, bu kadar güzel bir yılanın bu kadar çirkin ve ihtiyar bir yılanla nasıl sevişeceğini hazmedememiştir. İhtiyar yılanı öldürmek için tüfeğini doğrultmuş ve tetiğe basmıştır. Ancak saçmalar çirkin yılanın yerine güzel yılana değmiş ve yılanı yaralamıştır. Meğerse bu güzel yılan, yılanların başı olan Şahmarah'ın karısıymış. Karısının yaralandığı gören Şahmaran, bu olayın nasıl olduğunu ve kim tarafından yapıldığını sorar. Karısı; hava almak için dışarıya çıktığını bu esnada oradan geçmekte olan bir avcı tarafından vurulduğunu anlatır. Olaya sinirlenen Şahmaran; yılanları toplayarak avcının bulunup getirilmesini ister. Muhafızlar uzun aramadan sonra bu işi avcı Kasım'ın yaptığını anlar ve yakalayarak Şahmaran'ın huzuruna getirirler. 

Avcı Kasım, bu güzel yılanın Şahmaran'ın karısı olduğunu, yanlışlıkla onu vurduğunu anlar. Şahmaran Kasım'a; 'bu olayı neden yaptığını, karısını niçin vurduğunu' sorduğunda; avcı Kasım gördüklerini, yaşadıklarını Şahmaran'a anlatır. Yaşlı ve çirkin bir yılanın gelerek bu güzel yılanla seviştiğini, kendisinin buna tahammül etmeyerek yaşlı yılanı öldürmek istediğini ve kurşunun yanlışlıkla güzel yılana değdiğini söyler. 

Şahmaran; bu adamın doğru söyleyip söylemediğini anlamak için muhafızlarına haber vererek dünyadaki bütün yılanların sarayında toplanmasını emreder. Dünyadaki bütün yılanlar saraya gelerek toplanır. Şahmaran, avcı Kasım'a hangi yılanın bu suçu işlediğini göstermesini ister. Bütün yılanları gözden geçiren avcı Kasım, bu yılanın gelmediği söyler. Şahmaran da başka yılanın kalıp kalmadığını adamlarına sorduğunda muhafızlar birisi; 'yılanın biri çok yaşlıydı, hastaydı gelemedi. Size selamını iletmemi söyledi.' Şahmaran da derhal o yılanın getirilmesini emretmiştir. Ancak o yaşlı, çirkin, hasta yılan suçunu bildiği için gelmek istememiş, çeşitli bahaneler ileri sürmüştür. Sonunda muhafızla bu yılanı zorla Şahmaran'ın huzuruna getirmişlerdir. Bu yılanı gören avcı Kasım heyecanla; 'işte bu yılandı' demiştir. Suçunu kabul eden yaşlı yılan, Şahmaran'ın emriyle öldürülür. Şimdi sıra avcı Kasım'a gelmiştir. Şahmaran avcı Kasım'a bu olayları kimseye anlatmamasını, hatta kendi hanımına bile söylememesini, söylediği takdirde üç gün içinde öleceğini bildirmiştir. Daha sonra dünyadaki bütün hayvanların konuşmalarını anlaması için avcının ağzına tükürür. Avcı Kasım üzgün, bitkin bir halde evine döner. Meraklı karısı; yılanların neden gelip kendisini götürdüklerini, Şahmaran'ın kendisinden ne istediğini öğrenmek ister. Şahmaran'ın; her kime söylersen üç gün içinde öleceğini söylediğini hatırlayan avcı Kasım, olayı söylemez. Kadının içindeki merak bir kurt gibi içini kemirmektedir. Günlerce kocasına ısrar eder. 

Günler böyle geçerken bir gün avcı Kasım bir horozla tavuğun kavga ettiğini görür. Aralarındaki konuşmaları dinler. Horoz tavuğa der ki: 'Sen de avcı Kasım'ın karısı oldun. Karısı avcı Kasım'dan rahat durmuyor, yakasını bırakmıyor, onu ateşler üzerine koymuş. Avcı Kasım vurup da karısının bir dişini kırmıyor ki. Dur ben seni öldüreyim de rahat olayım.' Bu konuşmaları duyan avcı Kasım gülmeye başlamıştır. Kocasının neye güldüğünü merak eden karısı, olup bitenleri anlatmasını ister. 

Sonunda karısının ısrarlı sorularına tahammül edemeyen Kasım, olup bitenleri anlatacağını, ancak anlattıktan üç gün sonra öleceğini söyler. Buna inanmayan karısı, her şeyi baştan sona kadar anlatmasını ister. Avcı kasım çaresiz, başına geleceklerden haberi olduğu halde olan bitenleri başından itibaren bütün detaylarıyla anlatır. Çaresiz bir şekilde kara, kara düşünen Kasım, ölümü bekler. 

Kapının eşiğine oturmuş, çaresiz bir şekilde ölümü beklerken, bir kedi ile köpeğin konuşmalarına kulak misafiri olur. Kedi köpeğe yalvarmalı bir şekilde şunları demektedir: 'Ey köpek! Ne olur beni bırak içeri gireyim. İki gün sonra nasıl olsa avcı Kasım ölecek. Onun hayrını, helvasını verecekler. Ben de bir parça et kapıp geleyim. Eti getirince sana da veririm.' Ve üç gün tamamlanınca avcı Kasım ölmüştür.

DAĞCILIK VE KIŞ SPORLARI

Bitlis ilinin topografyası, dağcılık ve kış sporları için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır.

* SÜPHAN DAĞININ DAĞCILIK POTANSİYELİ

Ülkenin ikinci yüksek dağı olan Süphan Dağı dağcılık, tırmanma ve dağ yürüyüşleri için elverişli bir doğal yapıya sahiptir. Tipik bir volkanik kütle olan Süphan'm kuzey eteklerinde kayalıklar, derin yarlar ve mağaraların bulunması, güney eteklerinde, balık avcılığına ve kampçılığa elverişli Aygır Gölünün, çevrede Kef Kalesi, Adilcevaz Kalesi gibi tarihi kalıntıların yer alması ve Van Gölünün kıyı olanakları da çekiciliğini artıran unsurlardır.

* NEMRUT DAĞININ DAĞCILIK, KIŞ SPROLARI VE REKREASYON POTANSİYELİ

îlde, dağcılık ve kış sporları için önemli bir kaynak Nemrut Dağıdır. Yapısı itibariyle uzun dağ yürüyüşlerine uygun olan Nemrut Dağı, Krater gölü, sıcak su kaynaklan, buz mağarası ve Van Gölünün görülebileceği manzara olanakları gibi ilginç özellikleri nedeniyle rekreatif değeri yüksek olan bir doğal değer niteliğindedir.

İklim koşullan nedeniyle, yılın 4-5 ayı dağ ve dağ etekleri karlarla örtülüdür. Kar kalınlığının yüksek olduğu Nemrut Dağında kann yerde kalma süresi Aralık-Nisan aylannı kapsamaktadır. Dağm yamaçlan eğim ve yönlenme açısından kış sporlan ve kayak açısından uygundur. Nemrut Dağının potansiyelinin kullanımı için çalışmalar başlatılmıştır. Nemrut Kalderası (Krater gölü ve çevresini kapsayan havza) 1. derece doğal sit alam olarak koruma altına alınmıştır. Güneydoğuya bakan yamaçlan kış sporlan merkezi olarak belirlenmiş ve bu bölge Ahlat Turizm Merkezi kapsamına alınmıştır.

Nemrut Dağında "Kış Sporları ve Kayak Merkezi" yapılabilmesi için 2000 yılında fizibilite raporu hazırlanmış olup, plan ve proje çalışmaları sürdürülmektedir.

* BİTLİS KAYAK MERKEZİ

Bitlis kayak merkezi kentin kuzey batısında yer almaktadır. Bitlis kayak pisti halen kullanılmaktadır. Pist kuzeydoğu yönüne bakmaktadır. Eğim ve güneşlenme açısından kayak sporuna uygundur. Ancak pist boyunun kısa olması (600-700 m.) ve pist sonunda yerleşme alanlarının bulunması açılarından dezavantajları vardır.

* SAPGÖR (DİDEBAN) KAYAK PİSTİ

Bitlis kentinin kuzey doğusunda yer alan Sapgör kayak pisti, uzunluğu (800-900 m.) eğimi ve yönlenmesi açılarından olumlu değerlere sahip kayak merkezi potansiyeline sahiptir. Tesis olmamasına rağmen profesyonel kayakçılar tarafından geçmişte kullanılmıştır. 1993 yılında Turizm Merkezi ilan edilmiştir. Ancak planlama ve yatırım için bir girişimde bulunulmamıştır. Çevre yolu geçişi nedeniyle pistin olumsuz etkilenmesi söz konusudur.

* RAHVA KAYAK MERKEZİ

Rahva düzlüğünü güneyden çevreleyen dağ sırasının kuzeye bakan yamaçları eğim ve yönlendirme açısından uygun olmasına rağmen, bölgenin çok sisli ve sürekli kar yağışı alması açılarından dezavantajları bulunmaktadır.

AVCILIK ALANLARI

* Bitlis İlinde kara avcılığı için uygun alanlar Tatvan-Reşadiye çevresi, Bitlis-Sarıkonak çevresi, olarak tanımlanabilir. Bu alanların dağlık olması, flora özellikleri ve yabanıl hayvan varlığı bakımından zengin olması kara avcılığı bakımından önemli bir potansiyel oluşturmaktadır.
Van Gölü kıyılan, özellikle Arin Gölü, Göldüzü çevresi ile Adilcevaz-Ahlat kıyı bandında ve Aygır, Nazik Gölleri çevresinde, kıyı oluşumunun sazlık-bataklık olduğu kesimlerde kuş türlerinin fazla olması da bu bölgelerde kara avcılığı için potansiyel oluşturmaktadır.

* Balık avcılığı için uygun bölgeler
Van Gölü Nazik Gölü Aygır Gölü'dür. Göl kıyılan amatör balık avcılığına elverişlidir.

REKREASYON ALANLARI (MESİRE YERLERİ)

Bitlis ilindeki doğal bitki örtüsünün zayıf olması, orman varlığının az ve zengin olmayışı gibi nedenler rekreasyon amaçlı kullanımı olumsuz yönde etkileyen bir faktördür. İlde geçmişe dönük piknik-mesire geleneği bulunmamakla birlikte, son yıllarda başladığı gözlenmektedir.

İlde halen kullanılan ve gelişebilecek doğal kaynak niteliğindeki başlıca rekreasyon alanlan Van Gölü kıyılarında yer almaktadır.

Van Gölü kıyıları genellikle piknik yapmaya uygundur. Tatvan-Ahlat arasında Adabağ çevresinde Adilcevaz-Ahlat arasında Keban ağaçlandırma alanlan, Tatvan'ın doğusunda karayolu çevresinde Sapor ağaçlık alanında doğal piknik ve mesire yerleri olarak kullanılmaktadır.

Bitlis kentinde ise, Tatvan çıkışında, eski Askeri Fabrika çevresi ağaçlık olması ve su kaynakları ile piknik için uygun koşullan taşımaktadır.

* AHLAT PİKNİK YERİ

Ahlat yerleşmesinin 4 km. batısında, Tatvan yolundan 500 m. içerde yer almaktadır. Küçük bir akarsu vadisinde düzenlenmiş ağaçlık alandan oluşmaktadır. Eskiden Ahlatın elektrik santralı olarak kullanılan alan, bugün, Ahlat ve Tatvan'da oturanlar ile yerli ve yabancı turistler tarafından kullanılmaktadır. Piknik alanında alabalık da üretilmektedir. Mülkiyeti hazineye ait olan Ahlat piknik yeri Bitlis ilindeki piknik alanlan içinde doğal değerleri ve çevre düzenlemesi açısından olumlu değerlere saNptir.

* SAPOR PİKNİK YERİ

Tatvan-Van karayolunun 15. km.'sinde, küçük bir akarsu olan Sapor Deresinin vadisinde yer alır. Ağaçlık alanda içmesuyu ve oturma bankları vardır. Arazi orman ve özel kişilere aittir. Daha çok Tatvan kentinde oturanların kullandığı piknik alanında çevre düzenlemesi yapılmamıştır. 

* ADABAĞ MESİRE YERİ

Adabağ yarımadasının çevresindeki koylar kıyı özellikleri ve bitki örtüsü itibariyle hafta sonu piknik amaçlı olarak kullanılmaktadır. Alanda herhangi bir tesis bulunmamaktadır.

* BİTLİS DELİKTAŞ PİKNİK YERİ

Bitlis-Siirt karayolu çevresinde ağaçlık bir bölge olan Deliktaş hafta sonlan piknik alam olarak kullanılmaktadır. Çevresinde kaplıcalar da bulunan alanda herhangi bir tesis yoktur.

VAN GÖLÜ

Bitlis ili sınırları içerisinde bulunan Nemrut volkanik dağının patlaması sonucu, bölgedeki tektonik çöküntü alanının önünün kapanmasıyla oluşmuş bir volkanik set gölüdür.

Çok sayıda koyu bulunan Van Gölü'nün yüzölçümü 3.713 km²'dir. Van Gölü hem tatlısu hem de deniz ekosistemlerinden farklı bir sucul ekosistemdir. Suları tuzlu ve sodalıdır. Göl suyu tuzluluk oranı %o19, pH'sı ise 9.8 dir. Bu yüzden Van Gölü yüksek rakıma ve sert kışlara rağmen, donmaz.[1] Göl su seviyesi iklime bağlı olarak yükselip, düşmektedir. Ancak ortalama olarak denizden yüksekliği 1646 metredir. Gölün ortalama derinliği 171 m, en derin yeri ise, 451 metredir. Gölün doğu bölümünde dört ada vardır. Bunlar; Akdamar, Çarpanak, Adır ve Kuş adalarıdır. Adalar tarihi ve turistik özelliğe sahiptir ve 1990 yılında Arkeolojik Sit Alanı ilan edilmişlerdir.

Van Gölü dünyanın en büyük sodalı gölüdür ayrıca Türkiye'de bulunan en büyük göldür. Gölün tuzlu-sodalı suları, biyolojik çeşitliliği sınırlamaktadır. Gölde bilinen 103 tür fitoplankton, 36 tür zooplankton ve tek bir tür balıkinci kefalı, (Chalcalburnus tarichi) yaşamaktadır. Göl etrafı karadan 430 km.'dir. Yöre halkına göre gölde bir canavar yaşamaktadır. Söylentiyi çıkaranların amaçlarının bölgeye turist çekmek olduğu söylense de, söylentileri araştırmak amacıyla bölgede pek çok bilimsel araştırma ekibi çalışmalar yapmıştır. İstanbul-Tahran demiryolu hatlarını da bağlamaktadır. Türkiye ve İran'a bağlanan demir yolu 1970 lerde yapılmıştır.

NEMRUT KRATER GÖLÜ 

Dünyanın ikinci, Türkiye'nin en büyük krater gölü olup, adını M.Ö. 2100'de yaşamış Babil Hükümdarı Nemrut'tan almıştır. Nemrut Gölü, Van Gölü havzasının batısında, Bitlis ilinin Tatvan, Ahlat ve Güroymak ilçeleri arasında yer almaktadır. [1]

Nemrut'ta patlamalar sonucunda oluşan kraterin ağız genişliği 48 km2, taban genişliği 36 km2 dir. Nemrut kalderasında deniz seviyesinde 2.247 m yükseklikteki krater alanı içinde ikisi büyük toplam 5 tane göl bulunmaktadır. Derinliği ortalama 100 m ve en derin noktası 155 m'dir. Göl çevresindeki sıcak sular ve kaplıcalar volkanik faaliyetlerin son izleridir. Kar ve kaynak sularıyla beslenen ve yer yer derinleşen Nemrut Gölünün suları soğuk ve tatlıdır. Su örneklerinin analizi berrak, renksiz, kokusuz ve normal içme suyu lezzetinde olduğunu göstermiştir. Suyu, radyoaktivite açısından, normal sınırlardadır. pH asitlik derecesi 7.4 ile hafif alkalidir. Nitoplankton bakımından oldukça zengin olan Nemrut Gölü’nde 1986 yılında az sayıda bırakılan aynalı sazan balığı, kısa sürede çoğalmış ve balıkçılık yapılabilecek seviyeye gelmiştir.[2]

Burada farklı bölgelere ait bitkilerin bir arada yaşamaya devam etmesi, göl seviyelerinin hemen hemen sabit kalması, yağış ve buharlaşma dengesinin kurulmuş olması, buranın bir mikroklimaya sahip olduğunu göstermektedir.

SÜPHAN DAĞI
Türkiye 'nin 3. büyük dağı olmakla birlikte Heybetiyle eşine rastlanır yoktur. Rakımı 4.058'tür. Adeta çevresindeki Doğal Su Kaynakları ile su deposu niteliği taşımaktadır.  Patnos   -  Adilcevaz   -  Ahlat   ve  Malazgirt  ilçelerinin sınırları içinde olmakla birlikte 3/4'lük kısmı Patnos sınırları dahilinde kalmaktadır. Bu 4 ilçenin tüm su kaynakları Süphan Dağı'ndan çıkmaktadır. 
  Dağ
 ın zirvesinde bulunan krater göl maviliği ile okyanus Sularından daha büyüleyicidir. Bu koyu mavilik gölün çok derin olmasından kaynaklanmaktadır. 

Süphan Dağı keşfi bekleyen gizli bir hazine gibidir. Dağın zirvesinde Temmuz ve Ağustos ayları içerisinde Güneşin Doğuşu ve Batışının tarifi anlatılır gibi değil. Gün Doğuşu ve Batışını Zirvede seyretmek için bir gece konaklamak yeterli olacaktır. 

AYGIR GÖLÜ
Adilcevaz’a 9 km mesafede olan Aygır gölü köyü ilçenin turizm açısından en elverişli köyüdür. Köyde Aygır Gölü adında göl bulunmakta bu gölde alabalık üretim ve satımı da yapılmaktadır.
Aynı zamanda gölün tatlı suyundan faydalanılarak Adilcevaz’daki tarım arazileri sulanmaktadır. Köyün sakinleri aynı aileye mensup olup birbirleriyle akrabadırlar.

Doğal güzellikleri ile zengin olan, ailesi ile mesire alanlarında piknik yapmayı seçen insanlar için, Aygır gölü mesire alanları ve tesisi ile  yerli ve yabancı turistler için en ideal yerlerden biridir. Şu ana kadar keşfedilmemiş bakir bir doğa harikası olan, Adilcevaz’ın kuzeyinde Süphan dağının eteğinde bulunan rakımı 2100 m. ve Türkiye’nin tek tektonik gölüdür. Süphan Dağı’nın güneyindeki bir çanakta yer alan gölün alanı yaklaşık 3,5 km2 kadardır. Dipten kaynayan sularla beslendiğinden suları tatlıdır. Bu sular yazın gölün güneyindeki tarlaların sulanmasında kullanılır. Balık ta avlanabilen göl önemli bir mesire yeridir. Göl civarında turistlerin ve günü birlik piknikçilerin faydalanabileceği tesis mevcuttur.

Halk arasında, bu göle Aygır Gölü isminin verilmesiyle ilgili olarak şöyle bir hikaye anlatılmaktadır; Adamın biri Aygır gölünün yanından geçerken yorgunluğunu gidermek için burada konaklar. Atını gölün kenarında bırakır ve istirahata çekilir. Bu ara gölden bir aygır çıkar ve adamın kısrağının yanına gidip ilişkiye girer. Adam şaşkınlıktan donakalır. Bir süre sonra adamın kısrağı bir tay doğurur. Adam bu duruma sevinir ve kısrağıyla tayını alıp yine göl kenarına gider. Gölden yine bir aygır çıkar. Ama bu defa tayı da yanına alıp göle girer ve gözden kaybolur. Bu tarihten itibaren de bu göle Aygır gölü denir.

Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Köy yolu asfalt olmakla beraber ulaşıma elverişlidir. Köyün yemekleri borani, keledoş, çorti , ayran aşı , tuzlu balık , içli köfte v.b yemeklerdir. Köyün süphan dağı eteğinde olmasından dolayı dağ turizminede elverişlidir. Köy civarından süphan dağına tırmanışlar yapılmaktadır.

 

NAZİK GÖLÜ 

Van Gölü'ne 25 km kadar uzaklıktadır ve Ahlat ilçesinin kuzeybatısında yer alır. 30 km² alana sahiptir. 1.876 metre rakıma ve 40-50 metre derinliğe sahip olan gölde aynalı sazan ve inci kefali yetiştirilmektedir.

Ahlat’ın 16 km. kuzeybatısında yer alan Nazik Gölü 44.5 km2.’lik bir yüzölçüme sahiptir. Gölün deniz seviyesinden yüksekliği 1816 m., Van Gölü’nden ise 170 m.’dir. Gölün suları tatlıdır. Göl, akarsu kaynakları, ilkbaharda eriyen kar suları ve yağmur suları ile beslenmektedir. Gölün en önemli özelliklerinden birisi kış mevsiminde üzerinden araç geçecek şekilde donmasıdır. Kışın, göl çevresindeki yerleşmeler arasındaki ulaşım donan göl üzerinden sağlanmaktadır. Gölün fazla suları güneydoğu ucundan Karmış çayına doğru akmaktadır. Bu akıntı üzerine yerleştirilen bir regülatörle fazla sular kontrole alınmış olup, Ahlat ovası ile yakın ilçenin Adabağ ve Sarıkum köyleri arazisinin sulamasında kullanılmaktadır. Göl üzerinde Dilburnu tarafında kıyıya yakın bir de ada bulunmaktadır. Göl sularının tatlı olması, besin bakımından zengin oluşu nedeniyle, gölde bol miktarda aynalı sazan balığı üretimi yapılmaktadır. Bu balık türünün dışında yöresel olarak gocut olarak adlandırılan bir balık türü de avlanmaktadır.